Biblia, wiara i moralność

Pierwsze poważne systematyzacje chrześcijańskiej drogi moralnej (Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Ojcowie Kapadoccy, Augustyn, Grzegorz Wielki) nie tylko nie oddzielały moralności chrześcijańskiej od duchowości i liturgii, przeżywanych we wspólnocie Kościoła, ale potrafiły elementom etycznym platonizmu i stoicyzmu nadać typowo chrześcijańskie znaczenie. Dlatego przewodnimi ideami tej moralności będą zawsze: wiara, nadzieja i miłość jako cnoty teologalne. Natomiast dyskurs o prawie naturalnym, sumieniu i obowiązkach chrześcijańskich będzie wykorzystywał elementy etyki stoickiej czy platońskiej.

W historii refleksji moralnej teologowie musieli mierzyć się z różnymi wyzwaniami społecznymi, prądami kulturowymi i filozoficznymi. Nie wchodząc w historię tych zmagań, trzeba zauważyć, że podstawą sukcesu teologii moralnej była zawsze wierność mocy Słowa Bożego. Doskonałym przykładem jest nauczanie Soboru Watykańskiego II i jego recepcja w ostatnim półwieczu. Realizacja postulatów odnowy soborowej, skorygowana przez encyklikę Veritatis splendor(1993) Jana Pawła II i ukonkretniona przez Katechizm Kościoła Katolickiego (1992) zawiera trzy postulaty: 1/ orędzie wyzwolenia i wolności podarowane zostaje człowiekowi w spotkaniu z Chrystusem; 2/ podmiot działania moralnego ujęty zostaje w perspektywie personalistycznej; 3/ moralność chrześcijańska realizuje się we wspólnocie Kościoła.

Pierwszy kierunek odnowy soborowej zarysował się już na początku obrad, kiedy odrzucono dokument De ordine morali christiano, przygotowany przez powołaną, w 1960 r., Przygotowawczą Komisję Teologiczną. Praktycznie dokument przygotowało trzech teologów rzymskich (o. H. Lio OFM, o. L.-B. Villon OP, o. F. Hurth SJ) uformowanych przez podręczniki neotomistyczne.⁸ Odrzucenie tego dokumentu i trwające przez cały czas obrad Soboru próby wypracowania podstaw moralności katolickiej, miały dwie konsekwencje – negatywną i pozytywną. Negatywnym skutkiem jest brak wiodącego dokumentu soborowego, który by konkretyzował postulaty odnowy teologii moralnej w syntezie wiary i rozumu, łaski i natury, prawa Bożego i prawa naturalnego. Nieodrobiona lekcja Soboru będzie musiała być uzupełniona przez encyklikę Jana Pawła II, Veritatis splendor.

Pozytywną konsekwencją braku jednego dokumentu soborowego na temat moralności była obecność postulatów odnowy w wielu dokumentach Soboru Watykańskiego II⁹. Głównym postulatem, zawartym zwłaszcza w Konstytucji Dogmatycznej o Kościele (Lumen gentium)¹⁰ i Dekrecie o przystosowanej do współczesności odnowie życia zakonnego ( Perfectae caritatis), jest ukazane w Ewangelii naśladowanie Chrystusa, które wyraża się w dążeniu „do miłości doskonałej drogą rad ewangelicznych”.¹¹ Tak ujęty ideał naśladowania jest bardzo konkretny. Miłość jest nie tylko wypełnieniem Prawa Starego Testamentu (por. Kol. 3, 14; Rz 13, 10), ale kieruje takimi środkami uświęcenia jak: Słowo Boże, Łaska Boża, sakramenty, modlitwa, samodyscyplina i posługa braterska. Miłość „formuje je i prowadzi do celu. Stąd miłość, zarówno do Boga, jak i do bliźniego, jest znamieniem prawdziwego ucznia Chrystusa”.¹²

Ponieważ prawdę o drodze Chrystusa można poznać tylko na kartach Biblii, nic więc dziwnego, że Sobór zalecał wzmocnienie teologii moralnej przez jej żywsze powiązanie z opisanym w Biblii misterium Chrystusa i historią zbawienia.¹³ Konsekwentnie też, w wydanym w 2008 r. Dokumencie Papieskiej Komisji Biblijnej, Biblia i moralność, stwierdza się, że „ukierunkowania dane przez Jezusa mają wartość prawdziwych imperatywów moralnych (…). Przemówienie moralne i przykład Jezusa ustanawiają teologiczne i chrystologiczne podstawy życia moralnego i zachęcają ucznia, by żył zgodnie z wartościami Królestwa Bożego takimi, jakie Jezus objawia”.¹⁴ Przekazane w Biblii pouczenia i przykład Jezusa nie są więc niedościgłymi ideałami, źródłami inspiracji czy niezobowiązującym dla teologii moralnej punktem odniesienia. Jezus jako wzór moralności chrześcijańskiej, ucieleśniający doskonałą zgodność słów i życia oraz zgodność z wolą Bożą stanowi podstawowe odniesienie dla tych, którzy chcą rozwijać teologię moralną.¹⁵