Biblia cudzołożnika, głupca, morderców - i inne

Nazwa ta w terminologii naukowej księgoznawstwa i historii sztuki odnosi się do dwu różnych typów ksiąg późnośredniowiecznych:

1. Rękopiśmiennej księgi zawierającej wyciąg z Pisma świętego, przede wszystkim ze Starego Testamentu, przedstawiający w skrócony i przystępny sposób wydarzenia biblijne. Tego rodzaju książki przeznaczone były dla studentów i niższego kleru. Określenie „ubogi" odnosiło się tu raczej do „duchowego ubóstwa" czy „prostoty" czytelników, ich niepełnego wykształcenia, niż do ich statusu materialnego. Ten rodzaj ksiąg nie zawierał zwykle żadnych ilustracji.

2. W najczęściej używanym obecnie znaczeniu termin Biblia pauperum odnosi się do jednego z rodzajów ksiąg (obok Speculum Humane Salvationis, Bible moralisée i Concordantia Caritatis) zawierających typologiczne zestawienia obrazów ze Starego i Nowego Testamentu. Najwcześniejsze rękopiśmienne przykłady pochodzą z ok. połowy XIV wieku, później pojawiają się inkunabuły i egzemplarze blokowe (Zanim książki zaczęto drukować za pomocą ruchomej czcionki, posługiwano się blokami wielkości strony, z twardego drobnoziarnistego drewna. Słowa i ilustracje były delikatnie wycinane w drewnie, którego używano jako szablonu do powielania. W ten sposób powstawały tzw. książki blokowe, które były znacznie tańsze od rękopisów - z każdego drzeworytu mogło powstać dziesiątki tysięcy kopii. Pewnym mankamentem było natomiast to, że druk taki powodował głębokie odciski i nie można go było stosować go dwustronnie – dlatego też sklejano karty tworząc tzw. kartę podwójną).

Oprócz tego powszechnie spotykane jest stosowanie określenia „Biblia pauperum” w odniesieniu do innych średniowiecznych ksiąg ilustrowanych, lub innych dzieł sztuk obrazowych z okresu średniowiecza (malowideł ściennych, tablicowych, rzeźb kościelnych), którym przypisuje się funkcje dydaktyczne, albo też do całości sztuki średniowiecznej, której podstawowym zadaniem miałoby być przekazywanie treści religijnych ludziom nie znającym pisma. Takie pojmowanie słów „Biblia pauperum” wiąże się jednak z przestarzałymi poglądami na rolę ksiąg w średniowieczu, na dydaktyczne funkcje sztuki średniowiecznej, oraz na średniowieczne metody nauki

Była cała seria Biblii dla Ubogich. Jedna seria składała się z 40 – 50 stron. Strona była podzielona na 9 sekcji. Cztery rogi były zarezerwowane dla tekstów wyjaśniających. Centralne miejsce zajmowała ilustracja przedstawiająca scenę z życia Jezusa (na kolejnych kartach te sceny były w miarę chronologicznie uporządkowane). Nad i pod tą ilustracją znajdowały się obrazy przedstawiające proroctwa, natomiast po prawej i po lewej stronie – przedstawiające wydarzenia ze Starego Testamentu. W ten sposób analogie Starego i Nowego Testamentu zebrane razem zgodnie z tradycją Kościoła, mogły zostać w prosty sposób ukazane osobom, które nie umiały czytać i nie posiadały odpowiedniej wiedzy.

Biblia Ubogich to dzieło teologiczne o przemyślanym układzie. Jego celem było wykazanie powiązań pomiędzy wydarzeniami Starego i Nowego Testamentu, za pomocą tzw. typologii, gdzie scenę lub wydarzenie z NT objaśniano dwiema scenami ze ST.

Dowód przeprowadzano w oparciu o harmonię i zgodność Starego i Nowego Testamentu. Dwie sceny ze ST- "typy" zwykle ukazane są jako prefiguracje, czyli przepowiednie lub zapowiedzi wydarzeń z NT - "antytypów". Przeważnie jedna scena ze ST prezentowała czasy przed Mojżeszem, druga natomiast wydarzenia po Mojżeszu.

Dla przykładu:
Zwiastowanie zapowiedziane jest przez Ewę i Węża oraz Gedeona: Ewa przyjmuje jabłko, Gedeon cud - natomiast Maryja przyjmuje "słowo", za którego sprawą pocznie dziecko. Maryja Dziewica często ukazywana jest jako przeciwieństwo Ewy. Podczas gdy Ewa sprowadza na świat grzech przez swoje nieposłuszeństwo, Maryja daje Chrystusa, odkupiciela grzechów poprzez swe dziewictwo. Znaczenie tak zestawionych obrazów tłumaczy tekst z Księgi Genesis, umieszczony powyżej: Bóg mówi Wężowi, że kobieta nogą zmiażdży mu głowę - wiemy, że tą kobietą będzie Maryja. Gedeon ukazany jest klęczący na kolanach - tekst przypomina, że Gedeon, przed bitwą z Madianitami, pyta Boga, czy będzie zwycięzcą. I jakby niedowierzając słowom Boga prosi Go o osuszenie ziemi wokół runa wełny, tak aby tylko ono nazajutrz było mokre od rosy. Drugiego dnia Bóg dokonuje cudu, będącego echem niepojętego cudu Maryi uwydatniającym potęgę Boga w świecie. Istota dowodu Gedeona leży w uwierzeniu w rzecz niemożliwą, podczas gdy dowodem Bożej miłości jest ciąża dziewicy.

Starotestamentowe obrazy są dodatkowo powiązane poprzez ukazanie dwóch bardzo różnych postaci, jednak podobnie zuchwałych, otwarcie prowokujących Boga w celu poznania prawdy, czyli tego, co wie sam Bóg. Maryja, czytająca książkę w momencie zwiastowania, przyrzeka odpowiedź wszystkim grzesznikom, wydając na świat prawdę w ciele Chrystusa.

Uzupełniając niejako scenę centralną, inne elementy znajdujące się na tej karcie Biblii również uwydatniają powiązania znaczeniowe pomiędzy obrazami: zwoje z zapowiedziami powtarzają kształt Węża, natomiast Bóg, Duch Święty lub anioł otoczeni aureolami przyglądają się lub komentują sceny. Czterech proroków objaśnia wydarzenia, uzupełnia tekst pokazując znaczeniowe związki pomiędzy obrazami, które na innych kartach również łączą się poprzez podobne kompozycje, motywy lub powtórzenia elementów pejzażu.

Typologie staro- i nowotestamentowe obecne były we wczesnej sztuce chrześcijańskiej w rzymskich katakumbach. Te użyte w Biblii Pauperum są podobne do wyobrażeń stworzonych przez Mikołaja z Verdun na ołtarzu w Klosterneuberg w 1181 r. Ale podczas gdy XII wieczne obrazy pełnią rolę "odpowiedzi" na współczesne ruchy heretyków (sekta katarów, nazywając siebie "ubogimi Chrystusa" odrzucała autorytet Kościoła i ST; mnisi katoliccy, nazywający siebie "prawdziwymi ubogimi Chrystusa" stworzyli Biblię Ubogich i posługiwali się nią dla obalenia twierdzeń błędnowierców), tutaj nacisk położono nie tyle na nawrócenie, ile zaangażowanie czytelnika w kontemplację i próbę zrozumienia powiązanych ze sobą wydarzeń. Wydaje się, że takie też było założenie całej średniowiecznej sztuki figuratywnej - pod warunkiem wszakże, że odbiorca rozumiał co ogląda - wtedy obrazy te były przypomnieniem znanej prawdy - jak bowiem inaczej mógłby on odkryć powiązania pomiędzy człowiekiem taszczącym dwoje drzwi na kraniec miasta, a wielkością Chrystusa?

Wśród zachowanych do dzisiaj 80 (100 czy nawet 120 według innych źródeł) egzemplarzy tego typu Biblii wyróżnia się kilka pięknie kolorowanych kodeksów, miedzy innymi pierwszy druk ruchomymi czcionkami dokonany przez Alberta Pfistera w Bambergu w 1462r., a także Codex Palatinus Germanu i Codex Palatinus Latinus - ręcznie pisane w pierwszej poł. XV w., podobnie jak egzemplarz przechowywany w Watykanie. Bardzo cenna, kompletna, utrzymana w tonacji szarości i błękitów Biblia Pauperum, znajduje się w Koninklijke Bibliotheek. Natomiast Bodleian Library przechowuje fragmenty XV w. druku.

Prawdziwym ewenementem jest przepięknie dekorowana złotem i srebrem w Hadze za czasów hrabiego Alberta Bawarskiego i jego żony Małgorzaty, Biblia Pauperum zwana "Złotą". Oprócz 93 miniatur, fascynujących intensywnymi kolorami i nowoczesną techniką malarską, zwraca uwagę również jej nietypowy, podłużny kształt - czytający rozkładał bowiem złożone na pół karty wypełnione trzema imponującymi miniaturami. Przepych i luksus właściwy temu kodeksowi przeczą nazwie "Biblia dla Ubogich"- jednak nazwa ta została nadana bibliom zupełnie przypadkowo, z piętnastowiecznego dopisku: „Biblia pauperum”, naniesionego na ilustrowany pochodzący z 1360 r. rękopis z Wolfenbuttell II. Ponieważ nazwa ta przyjęła się i funkcjonuje do dziś, często jest powodem niewłaściwego rozumienia sensu i znaczenia dzieła, które obok Ars moriendi (Sztuki umierania) i Speculum humanae salvationis (Zwierciadła ludzkiego zbawienia) było najchętniej oglądane i czytane w średniowieczu - świeckiego odbiorcę pobudzało do kontemplacji i rozwijało jego wyobraźnię, dla kaznodziei było zaś inspiracją do kazań, w których w zależności od poziomu intelektualnego swego i słuchaczy mógł umieścić nawet skomplikowane treści filozoficzne.