Biblia cudzołożnika, głupca, morderców - i inne

Biblie takie to rodzaj ksiąg zawierających typologiczne zestawienie scen ze Starego i Nowego Testamentu, po cztery pary obrazów na każdej stronie. Do każdego obrazu dołączony był tekst, najczęściej pochodzący z Biblii, komentujący te sceny. Całość dobrana w ten sposób, aby mieć wydźwięk moralizujący. Biblie moralizujące były pierwotnie wykonane dla członków francuskiej rodziny królewskiej w XIII wieku.

Tak więc Biblii umoralniających, czy też moralizatorskich było więcej. Niektóre zostały napisane tylko po francusku, inne po francusku i łacinie. Zmieniał się też sposób pisania: w XIII wieku stosowano metodę zwaną dyptyk, polegającą na tym, że najpierw były obok siebie 2 strony zapełnione, a potem 2 strony czyste. W XIV wieku mieliśmy kartkę zapisaną (czyli tekst i ilustracje po obydwu stronach kartki) na przemian z kartką czystą.

XIII – wieczne Biblie umoralniające wyróżniały 2 sposoby pokazywania tekstu na stronie:
- zastosowany w Biblii „ Wiedeńskiej” , unikalny, przedstawiający jedną dużą przestrzeń z rysunkami otoczoną tekstem,
- zastosowany w pozostałych rękopisach, gdzie ilustracje są podzielone na 2 kolumny.

W XIV wieku razem z Biblią de Jean le Bon ( Jana Dobrego ) pojawił się nowy rodzaj Biblii umoralniających – 2 wersje: łacińska i francuska były kopiowane jedna pod drugą , co podwajało objętość. Tekst i obrazki zajmowały tyle samo miejsca i została osiągnięta równowaga między pismem a ilustracją.

Pierwsza, najbardziej znana, okazała Bibie moralisee, była bogatą księgą urywków biblijnych i komentarzy z pięcioma tysiącami iluminacji. Każdą stronę pokrywało złoto. Praca nad oryginalną księgą, która potem została skopiowana dla innych królewskich patronów, trwała wiele lat, prawdopodobnie od 1226 do 1240 r. Jej wykonanie zleciła najprawdopodobniej Blanche z Castylii, regentka Francji, która ofiarowała ten rękopis swojemu synowi Ludwikowi IX dla upamiętnienia jego małżeństwa z Marguerite z Prowancji w 1234. Ludwik natomiast ofiarował go Alfonsowi z Castylii, prawdopodobnie również z okazji zawarcia małżeństwa w 1255r. przez najstarszego syna Ludwika (również Ludwika) i córki Alfonsa, Berenguelę; lub też w związku ze ślubem (uzgodnionym 1266, a zawartym w 1269) córki Ludwika, Blanche i syna Alfonsa, Fernando.
Każda z pokrytych złotem stron tej Biblii jest wykonana według tego samego wzoru. Znajduje się na niej tekst i zwięzły komentarz do czterech fragmentów z Biblii. Towarzyszą im ilustracja wstawione w okrągłe ramki, czyi medaliony. Cały materiał jest ułożony w dwóch kolumnach Pierwszy urywek biblijny pojawia się w górnym lewym rogu strony, obok jest umieszczona ilustracja, tuż poniżej komentarz również z ilustracją. Drugi fragment biblijny z komentarzem i ilustracją zapełnia dół pierwszej kolumny. Kolumna z prawej strony zawiera dwa dalsze urywki biblijne z komentarzami i ilustracjami w takiej samej kolejności jak pierwsza.

Charakter komentarzy i ilustracje do nich czynią tę Biblię niespotykaną w owym czasie. Na ogół w średniowiecznych komentarzach fragmenty Starego i Nowego Testamentu są ze sobą powiązane, ukazując, jak Nowy Testament dopełnia Stary. Proroctwa przedstawia się jako zapowiadające nadejście Jezusa albo jakieś wydarzenie z Jego życia. Innym razem postaci czy opowiadania starotestamentowe są postrzegane jako wcześniejsze wersje czy typy Jezusa, Jego słów i czynów. Na przykład gotowość Abrahama na złożenie w ofierze syna, Izaaka, jest widziana jako typ ofiary Jezusa za nasze grzechy.

Jednak komentarze w Bibie moralisee ignorują wszelkie paralele do Nowego Testamentui są ukierunkowane na współczesność. Zamiast skupiać się wyłącznie na czasach biblijnych, wskazują, jak Biblia zapowiada sytuacje bliskie ludziom średniowiecza, i w ten sposób dają czytelnikowi stosowne pouczenia moralne. Dokonują tego przez wykorzystanie alegorii. Postaci i sytuacje Starego Testamentu mają pokazać, jak ludzie średniowiecza wypełniają albo lekceważą swoje obowiązki chrześcijańskie.
Choć sporo postaci przedstawiających na ilustracjach cechy negatywne to chrześcijanie, wiele wad symbolizują postaci Żydów z brodami i charakterystycznymi kapeluszami. Bibie moralisee zdaje się sugerować, że metody i kultura żydowska są dla chrześcijan atrakcyjne i dlatego niebezpieczne, gdyż odwodzą ich od wiary w Chrystusa. Jednak przewaga żydowskich łotrów w tej książce mogła doprowadzić do wzrostu antysemityzmu, stawiając pod znakiem zapytania jej moralność.

Kiedy na początku XV w. przez Hiszpanię przetoczyła się fala nastrojów antyżydowskich, pewien dostojnik kościelny wysunął koncepcję sprzyjającą zbliżeniu pomiędzy chrześcijanami i wyznawcami judaizmu. Don Louis de Guzman w 1422 r. zwrócił się do rabina Mojżesza Arragela z Guadalajara, aby ten przetłumaczył hebrajski Stary Testament na język kastylijski, wówczas powszechny w Hiszpanii. Wcześniejsze, XII-wieczne tłumaczenie na hiszpański było trudne do zrozumienia, istniała zatem prawdziwa potrzeba nowego przekładu. Jednocześnie konieczne wydawało się złagodzenie napięć religijnych między wyznawcami judaizmu a chrześcijanami. Guzman uważał, że jego projekt może się do tego przyczynić, jeśli rabin dołączy komentarz pomagający chrześcijanom zrozumieć żydowskie spojrzenie na życie wiary.
Rabin, lojalny wobec swoich przodków i wspólnoty żydowskiej, miał wielkie opory przed przygotowaniem takiego tekstu, który w jego uznaniu mógł się kłócić z katolicka doktryną i w ten sposób wystawić hiszpańskich Żydów na atak ze strony chrześcijan. Swoją odmowę umotywował tym, że Żydom nie wolno ilustrować biblijnych rękopisów. Presja wywierana przez kościelnego dostojnika ostatecznie skłoniła go do ustępstwa. Pierwsze dwadzieścia pięć stron rękopisu zawiera transkrypcje korespondencji pomiędzy rabinem i Guzmanem, dokumentując ich negocjacje aż do momentu, gdy rabin, wbrew sobie, zgodził się podjąć zadanie. Całostronicowa ilustracja przedstawia Don Luisa de Guzman, zasiadającego na tronie jak król Salomon i rabina na kolanach trzymającego przed Guzmanem ukończony rękopis. Dwóch zakonników, franciszkanin i dominikanin, było przydzielonych rabinowi do pomocy i zapewne również do nadzorowania jego pracy. Niezliczona liczba chrześcijańskich artystów była zatrudniona do ilustrowania i zdobienia rękopisu (zawiera 334 ilustracji na 513 stronach o wymiarach 405 na 291 mm i waży 28 kilo).

Tekstowi w Biblii Alba towarzyszą rozległe komentarze, w których obfitość odwołań do źródeł żydowskich i mądrości starożytnych rabinów idzie za komentarzami Ojców Kościoła wszędzie tam, gdzie są rozbieżności w kwestiach dogmatów. Rabin Mojżesz pokazał wielką niezależność i odwagę, i jego tłumaczenie oraz komentarze spowodowały kilka ustępstw w myśleniu chrześcijan. Rabin prawdopodobnie udzielał też dokładnych instrukcji artystom wykonującym ilustracje, zawierając w nich specyficzne dla żydowskiej interpretacji elementy. Powstałe w ten sposób ilustracje są bardzo ważne również jako zapis kulturowy, ukazujący ówczesną broń, instrumenty muzyczne, sprzęty i stroje. Współpraca pomiędzy chrześcijańskim klientem a żydowskim autorem – tłumaczem uczyniły z Biblii Alby istotny element w wiekowej i burzliwej tradycji chrześcijańsko – żydowskiej.

Niestety, Biblia ta nie spełniła nadziei Guzmana. Ukończona w 1430 r., przez kilka lat, prawdopodobnie do 1433, była poddawana szczegółowej kontroli przez uczonych kościelnych, a potem przekazano ją do badania następnym uczonym, co doprowadziło do publicznej debaty. W 1492 r. Żydom hiszpańskim nakazano nawrócić się na chrześcijaństwo albo opuścić kraj. Nazwisko rabina Arragela nie pojawiło się na liście nawróconych. Biblia Alba zniknęła, by pojawić się na nowo dopiero w 1622 r. w hiszpańskiej bibliotece pałacowej wielkiego księcia Alby. W 1922 r. książę Alby zamówił pięćset kopii tej Biblii i przekazał je królowi w uznaniu zasług Żydów dla Hiszpanii.