Religia Izraela (fragment)

Niewykluczone, że stanowiła ona element szerszego opowiadania propagandowego, uwzględniającego historię Saula, Dawida i Salomona, w tym wzniesienie przez niego świątyni, ponieważ nowa koncepcja zjednoczonego Izraela miała opierać się na dwóch instytucjach - dynastii i świątyni, których historię należało opowiedzieć od nowa i dopasować ją do potrzeb nowej rzeczywistości politycznej, na użytek Ezechiaszowego państwa.
Jeszcze większe nadzieje wzbudziła w Judzie wiadomość o śmierci władcy asyryjskiego Sargona II (705 r. p.n.e.) i niepokojach, jakie wybuchły w Babilonii, oraz niepodległościowych dążeniach państwa-miasta Sydonu. W zaistniałej sytuacji politycznej również Ezechiasz zdecydował się na zerwanie wasalnych relacji z Asyrią i usamodzielnienie królestwa. W jego dalekosiężnych planach zapewne znajdowało się przejęcie panowania nad dawnym królestwem Omrydów, które od blisko dwudziestu lat znajdowało się pod okupacją asyryjską. Wyrazem decyzji króla-reformatora było pospieszne ufortyfikowanie Jerozolimy i zawarcie przymierzy z państwami tworzącymi koalicję antyasyryjską. Nowy władca Asyrii, Sancherib zareagował na wszystkie działania zmierzające do osłabienia imperium zdecydowanie: stłumił powstanie w Babilonii, a następnie pomaszerował z armią na zachód, rozprawiając się po kolei ze zbuntowanymi wasalami, w tym z Juda, choć samej Jerozolimy nie zajął, ale uniemożliwił Ezechiaszowi udzielenie pomocy miastom jego królestwa, między innymi Lakisz, gdzie doszło do bitwy upamiętnionej przez zwycięskiego króla reliefem w jego pałacu w Niniwie. Ślady odnalezione przez archeologów jednoznacznie wskazują, że Lakisz zostało pod koniec VIII wieku p.n.e. całkowicie zniszczone. Ocalenie Jerozolimy z historycznego punktu widzenia nie daje się jednoznacznie zinterpretować. Druga Księga Królewska tłumaczy je w sposób religijny. Asyryjczycy odstąpili od miasta po tym, jak anioł Jahwe zabił 185 tyś. śpiących napastników. Niekiedy objaśnia się ten pasus, wskazując na zarazę (Herodot mówi o dżumie), która uczyniła spustoszenie w armii Sancheriba. Wprawdzie Ezechiasz nie został pozbawiony tronu, a miasto nie podzieliło losu Lakisz, niemniej przyszło płacić Judzie zwiększony trybut w postaci- jak to przedstawia 2 Krl 18,14-16 - 300 talentów srebra i 30 talentów złota. Sumę tę wzięto ze skarbca świątynnego i królewskiego. Nawet król kazał oderwać metalowe obicia drzwi i futryn świątyni jerozolimskiej i podarował je suwerenowi. Źródła asyryjskie korygują wielkość tego trybutu, podnosząc sumę talentów srebra do 800 oraz dodając najżyźniejsze ziemie - tereny bogatej Szefeli.
Rozmiary poniesionej klęski były zatem ogromne; gospodarka Judy zniszczona, terytorium pomniejszone, ludność zdziesiątkowana, kontakty międzypaństwowe wygasły. W sferze religijnej przetrwała jednak wiara w wybraństwo Izraela, umiłowanie przez Boga dynastii dawidowej, która nie została mimo wszystko zniszczona, i panowanie Boga Jahwe z Syjonu, który ze swą świątynią nie został naruszony.
Juda stopniowo odzyskiwała wcześniejsze znaczenie gospodarcze, wpisując się na nowo w system handlowy Asyrii. Stało się to za następcy Ezechiasza, jego syna Manassesa, który królował - jeśli zaufać danym biblijnym - ponad pięćdziesiąt lat. Choć odbudowywał kraj niemal od podstaw po zniszczeniach spowodowanych najazdem Asyryjczyków i corocznie płacił im trybut, opracował nową strategię gospodarczą, polegającą na zorganizowaniu sprawnej administracji i zagospodarowaniu terenów jałowych na Pustyni Judzkiej wzdłuż Morza Martwego oraz w dolinie Beer-Szeby i zakładaniu na nich wiosek. Wzorowa organizacja dworska, prowadzony handel na skalę międzynarodową (choć kontrolowany przez Asyrię, lecz przynoszący zyski), wzmożona aktywność rolnicza i osadnicza pozwalały widzieć w Menassesie króla, którego cechy i zasługi przypisano za niedługo w rozbudowanej epopei narodowej Salomonowi. Sławienie w niej bezpośrednio króla-odnowiciela, wpisującego się w model asyryjskiego władcy, nie wchodziło w rachubę. W jego religijnej ocenie, dokonanej już po śmierci, zebrano o nim wszystko, co najgorsze. Ukazano go przede wszystkim jako tego, który zniweczył reformę religijną Ezechiasza.
Czynił on to, co jest złe w oczach Pańskich - na modłę ohydnych grzechów tych ludów, które Pan wypędził przed Izraelitami. Na powrót odbudował wyżyny, które zniósł jego ojciec, Ezechiasz. Wznosił ołtarze Baalowi i zrobił aszerę- tak jak robił Achab, król Izraela. Oddawał pokłon całemu wojsku niebieskiemu i służył mu. Budował również ołtarze w świątyni Pańskiej, o której Pan powiedział: 'w Jerusalem kładę moje imię'. Budował ołtarze całemu niebieskiemu wojsku na obydwu dziedzińcach świątyni Pańskiej. Przeprowadził syna przez ogień, uprawiał wróżbiarstwo i czary, ustanowił zaklinaczy i wieszczków. Mnóstwo zła uczynił w oczach Pana, tak iż Go pobudził do gniewu (2 Krl 21, 2-6).
W VII wieku p.n.e. model króla „globalisty" i „kosmopolity", jakim bez wątpienia był Manasses, a przez rzutowanie jego cech w przeszłość, Salomon, okazał się nie do zaakceptowania przez tych, którzy gospodarczo stracili w czasie jego rządów. Na polityce Manassesa zyskała bodaj tylko niewielka część społeczeństwa judzkiego, zwłaszcza elity arystokratyczne. Dużej części nie podobały się porządki, jakie zaprowadził syn Ezechiasza, tym bardziej że zarzucono za niego model religijności, który w większym stopniu odwoływał się do idei sprawiedliwości. Niemniej propagowano pogląd, że Judzie związanej z dynastią Dawida nic nie zagraża, dopóki składane są ofiary dla Jahwe i w sposób rytualny odnawiane jest przymierze zawarte między Jahwe a domem dawidowym. W rzeczywistości niemal w niepamięć poszły za czasów Manassesa normy etyczne i zasady moralne odwołujące się do przymierza spod Synaju. Szerząca się niesprawiedliwość wpisywała się stopniowo w struktury państwa. Niewielu dostrzegało w niej opozycję wobec praktyk kultycznych, ponieważ istotę tych ostatnich sprowadzano do wiernego przestrzegania rytuału, zatracając w ten sposób istotę jahwizmu w wymiarze etycznym.
Dopiero działania podjęte przez proroków Sofoniasza, Habakuka i Nahuma oraz króla Jozjasza (koniec VII w. p.n.e.), który rozpoczął nową wielką reformę religijną, na krótko zapobiegły upadkowi jahwizmu, ale do jego odrodzenia nie doszło z powodu nagłej śmieci kolejnego króla-reformatora. Zapowiadana odnowa religijna miała się ogniskować na Księdze Prawa Jahwe, będącej kodeksem kultowym i etycznym. Legendarny przekaz, mówiący o jej odnalezieniu przez najwyższego kapłana Chalkiasza w świątyni jerozolimskiej (według chronologii biblijnej w 622 r. p.n.e.), był tylko pretekstem do uczynienia z niej swoistej konstytucji państwowej. Stanowiła ona zapewne jądro znanej nam dzisiaj Księgi Powtórzonego Prawa. Najważniejsze zasady w niej zawarte odnajdujemy w Pwt 4,44-28,68. Przeniknięte są one wcześniej nieobecną w tradycjach deuteronomistyczną doktryną wiary w jednego Boga, czczonego w jerozolimskiej świątyni, pod kontrolą władcy z rodu dawidowego, narzucanej na drodze świętej wojny. W sferze etycznej reforma pragnęła zaszczepić idealizm społeczny, zalecając większy humanitaryzm, zwłaszcza wobec ubogich i niewolników. Wprowadzono też zasadę odpowiedzialności indywidualnej, zabraniając stosowania prawa krwawej zemsty.
Sformułowanie tego prawa i uczynienie go obowiązującym, a za niedługo zilustrowanie go po raz kolejny na nowo opowiedzianą historią początków Izraela, stanowiło sedno reformy Jozjasza, zakładającej szeroko prowadzoną edukację. Działania króla - jak ukazuje to Biblia - były radykalne. Po odnowieniu przymierza pomiędzy Bogiem a jego ludem (Izraelem), oczyścił świątynię jerozolimską z wszelkich przedmiotów, pogańskich kultów, zniszczył pogańskie sanktuaria i zwolnił ich kapłanów, nakazał poddanym świętowanie Paschy zgodnie z przepisami zawartymi w księdze przymierza (por. 2 Krl 23,21). Zabronił działalności wróżbitom. Ograniczył sprawowanie kultu do jednego miejsca - świątyni jerozolimskiej, zgodnie z przykazaniami zawartymi w Księdze Prawa Jahwe.
Te opisane działania króla zbiegły się z poważnymi zmianami na ówczesnej scenie politycznej Bliskiego Wschodu. Od 630 roku p.n.e. imperium asyryjskie zaczęło się niespodziewanie rozpadać. Wycofywało swe armie coraz bardziej na wschód. Odchodzili urzędnicy asyryjscy z miast filistyńskich i dawnego królestwa pomocnego - Izraela.