Religia Izraela (fragment)

Jednocześnie, dając impuls do nowego życia, przepowiadali okazanie mu przez Jahwe miłosierdzia w postaci przywrócenia obiecanej ziemi i ponownego „zaręczenia się" z nim, ale dopiero po nieuniknionej katastrofie państwa północnego, która faktycznie nadeszła w 722 roku p.n.e. Zagłada jego dokonana przez Asyrię została odczytana później w kapłańskim środowisku judejskim, w którym ten przekaz biblijny był redagowany, w wymiarze religijnym jako kara za „grzechy", tj. kult rytualistyczny, utrzymujące się praktyki bałwochwalcze (kult Baala i Aszery) oraz szerzącą się niesprawiedliwość sprzeczną z tradycją jahwizmu mojżeszowego.
Natomiast ze źródeł pozabiblijnych wynika, że w pierwszej połowie IX wieku p.n.e. pomocne państwo (Izrael) należało do najpotężniejszych w tym regionie. Swój status zawdzięczało Omrydom. W tym czasie Juda, posiadająca już wyraźne znamiona państwa, rządzona przez Jozafata, stała się faktycznym wasalem Izraela. Jej król dostarczał Achabowi ludzi i koni na potrzeby wojen prowadzonych z Aramejczykami. Do jeszcze większego zdominowania Judy doszło przez poślubienie przez syna Jozafata, Jorama, księżniczki Atalii, córki Achaba (2 Krl 8,18). Przypuszcza się nawet, że wraz z tym aktem Izrael niemal wchłonął Judę, stając się po raz pierwszy zjednoczoną monarchią, której terytorium rozciągało się od Dan na północy do Beer-Szeby na południu, obejmując również obszary Zajordanii i Syrii. Nie władali w nim jednak potomkowie Dawida, lecz Omriego; stolicą jego nie była -jak tego chcieli późniejsi redaktorzy deuteronomistyczni - wybrana przez Boga Jerozolima, lecz Samaria.
Z IX wieku p.n.e. pochodzą również pierwsze ślady większych budowli prowadzonych w Jerozolimie. David Ussishkin wysunął nawet hipotezę - zresztą nieweryfikowalną - że w tym czasie zbudowano tu, w miejscu, gdzie dziś wznosi się wzgórze świątynne, kompleks pałacowo-świątynny wzorowany na samarytańskim. Nie można jednoznacznie rozstrzygnąć, kiedy zbudowano świątynię jerozolimską, którą Biblia przypisuje Salomonowi. Nie mógł uczynić tego on, ponieważ nie stać było na to przywódcy małej, izolowanej od świata wspólnoty, nie mając na to środków. Mógł co najwyżej dokonać skromnej renowacji dynastycznego sanktuarium, podobnego do innych znanych nam z X wieku p.n.e. na Bliskim Wschodzie. Budowniczy świątyni, o jakiej mówi Biblia, są w zasadzie nieznani. Skala prowadzonych przy niej prac musiała zakładać istnienie sprawnego organizmu państwowego, znacznej siły roboczej, dużych środków finansowych i fachowości. Niemniej słusznym wydaje się przeświadczenie o niezwykle silnych wpływach Samarii na organizację życia społecznego i architekturę Jerozolimy, w której powstały w IX wieku p.n.e. pierwsze instytucje państwowe i budowle. Wydarzenia z ówczesnego życia politycznego i dworskiego stały się też elementem składowym barwnych opowieści o Dawidzie i Salomonie. Im to po czasie przypisano między innymi imperialne dążenia Omrydów, tym bardziej że kierunki prowadzonej przez nich ekspansji odpowiadają kulturze arystokratycznej Jerozolimy i realiom politycznym LX wieku p.n.e. Gdyby szczegóły te łączyć z X wiekiem p.n.e. i ówczesną zaściankowością judzką, nie ostałyby się one krytyce historycznej. Natomiast kontekst IX wieku p.n.e. w pełni usprawiedliwia ich obecność w opowiadaniach o ojcach monarchii izraelskiej, po raz pierwszy opracowanych literacko - przynajmniej w pierwotnej formie - pod koniec VIII wieku p.n.e., w dwieście lat po władaniu Dawida i Salomona, gdy królestwo północne podbite zostało przez Asyryjczyków, a Juda wkroczyła w fazę niezależnego, szybkiego rozwoju i wyrosła na jedynego dziedzica tradycji dawidowych. Wyraz temu dano w bodaj po raz pierwszy spisanej narracji, będącej od nowa nakreśloną historią Izraela, która miała stymulować opinię publiczną zgodnie z polityką rządzącej dynastii.
Po zniszczeniu w 722 roku p.n.e. Samarii przez Asyryjczyków Jerozolima ze skromnego miasteczka raptownie powiększyła się ponad dziesięciokrotnie zarówno obszarowo, jak i ludnościowo. Ufortyfikowano ją, doprowadzając do Miasta Dawidowego wodę tunelem Sziloach (Siloam) długości pół kilometra ze źródła Gichon (upamiętnia to zachowana inskrypcja). Program budowlany obejmował również inne ośrodki, nawet daleko oddalone od stolicy. Jego realizacja zaczęła się jeszcze w drugiej połowie VIII wieku p.n.e., gdy decyzją króla Achaza Juda weszła w orbitę systemu gospodarczego Asyrii jako aktywny partner w wymianie handlowej, stając się jednocześnie wasalem potężnego imperium. Proces ten nabrał tempa za jego następcy, syna Ezechiasza (koniec VIII i początek VII w. p.n.e.), gdy Juda pozostała ostatnim autonomicznym królestwem na zachód od Jordanu, korzystającym z możliwości gospodarczych, przysługujących wasalowi Asyrii. Jej sukces i rozwój stymulowali także uchodźcy z państwa północnego, którzy napłynęli do Judy po zburzeniu Samarii, przynosząc jednocześnie własne tradycje dynastyczne związane z królem Saulem. Nie można było ich bagatelizować, bo w systemie gospodarczym Izraelici zajmowali istotne znaczenie (stanowili liczebnie około połowę mieszkańców Judy). Podjęto więc próbę połączenia dwóch tradycji w jedną, która stopniowo stawała się oficjalną historią dynastii, która w założeniu odwoływała się do zjednoczonej monarchii, aby zintegrować ludność nowego w gruncie rzeczy państwa. Akcent położono również na rolę stolicy jako świętego miasta i wybrania w nim przez Boga Jahwe miejsca na swój tron (ideologia Syjonu). Temu służyło odwołanie się w historii do Dawida jako tego, który sprowadził do Jerozolimy arkę przymierza, i do Salomona jako budowniczego wspaniałej świątyni - głównego ośrodka kultu jahwizmu, który starano się za czasów Ezechiasza uczynić centrum religijnym, likwidując lokalne sanktuaria, co potwierdzają liczne świadectwa archeologiczne. Z perspektywy późniejszej redakcji deuteronomistycznej (koniec VII w. p.n.e.) i kapłańskiej, sięgającej początków tzw. drugiej świątyni, oceniono go niezwykle pozytywnie, głównie za reformę religijną, jakiej się podjął.

On to usunął wyżyny, potrzaskał stele, wyciął aszery i potłukł węża miedzianego, którego sporządził Mojżesz, ponieważ aż do tego czasu Izraelici składali mu ofiary kadzielne - nazywając go Nechusztan. W Panu, Bogu Izraela, pokładał nadzieję. I po nim nie było podobnego do niego między wszystkimi królami Judy, jak i między tymi, co żyli przed nim (2 Krl 18,4-5).

W samej Jerozolimie nie można było dotąd podjąć badań archeologicznych, które pozwoliłyby odnieść się do kwestii historyczności i zakresu reformy religijnej Ezechiasza. Niemniej te prowadzone poza nią, na przykład w Arad, Tel Beer-Szeba i Lakisz, świadczą, że w VIII wieku p.n.e. istniały tam świątynie, których zaprzestano używać w końcu stulecia. Również nie natrafiono na nie w żadnym ze zbadanych osad judzkich z VII i początków VI wieku p.n.e. Z danymi tymi wiąże się reformę Ezechiasza, w wyniku której -jak to przedstawia druga Księga Królewska - zlikwidowano i zniszczono sanktuaria, zakopano dawne przedmioty kultu, dążąc do scentralizowania religii państwowej w Jerozolimie. Reforma posiadała zapewne dużo większy kontekst; obejmowała także sferę życia gospodarczego i politycznego. Jej celem było wzmocnienie władzy królewskiej i środowiska dworskiego kosztem starych więzów klanowych, silnych wcześniej głównie na terenach wiejskich. W sferze religijnej miała skonsolidować społeczeństwo, zwłaszcza przybyłych z północy Izraelitów, którzy zapewne wykazywali przywiązanie do swych tradycji religijnych i miejsc z nimi związanych, jak choćby do Betel, które leżało blisko Jerozolimy, ale już w Asyrii, niemniej można je było odwiedzać. Król-reformator chciał zapewne te praktyki ukrócić, w pełni zapanować nad ludem mieszkającym w granicach jego państwa, wyraźnie wskazać Jerozolimę, siedzibę rodu dawidowego, jako stolicę państwa i centrum życia religijnego, a własną dynastię jako panującą z woli Boga nad całym ludem Izraela, ponieważ z nią związana została boża obietnica, zgodnie z którą potomkowie Dawida mieli cieszyć się boską opieką (zob. 2 Sm 7, 12-16). Z perspektywy historycznej głoszona za Ezechiasza ideologia domu dawidowego tylko rzutuje na odległą przeszłość, by z większą siłą wzmacniać przeprowadzane reformy polityczne, gospodarcze i religijne.