Nowy Testament

Ewangelia

Termin „ewangelia” (gr. eu-aggelion: eu – dobrze, aggello – zwiastować, czyli dobra nowina; hebr. besora) początkowo miał charakter świecki, nie religijny. Oznaczał „wieść o odniesionym zwycięstwie”. Znaczenia religijnego nabrał w VI-V w. przed Chr. W Nowym Testamencie rzeczownik ten występuje głównie u Marka i Pawła.

Jako gatunek literacki ewangelie wywodzą się z antycznych biografii znanych z literatury hellenistycznej. Marek nadał im wydźwięk teologiczny.

Przez krótki czas nazwą „ewangelia” określano zbiór czterech Ewangelii kanonicznych – pierwszy oficjalny spis ksiąg uznawanych za święte. Dekret papieża Gelazego z 382 r. nazywa Ewangeliami poszczególne księgi i mówi o Ewangelii według Mateusza, Marka, Łukasza i Jana.

Znaczenie Ewangelii

Stary Testament koncentruje się wokół Przymierza, czyli więzi biblijnego Izraela z Bogiem. Opisuje przede wszystkim historię zbawienia Narodu Wybranego od Abrahama przez Mojżesza, królów, proroków, niewolę babilońską i okres po niej następujący aż do odrodzenia państwowości. W centrum Nowego Testamentu stoi natomiast już nie zespół wydarzeń, ale osoba i posłannictwo Jezusa. Przymierze starotestamentowe było przypieczętowane krwią ofiar składanych ze zwierząt, zaś gwarantem Nowego Przymierza jest krew ukrzyżowanego Syna Bożego.

Podobnie jak w kanonie Starego Testamentu centralne miejsce zajmuje Pięcioksiąg, trzonem Nowego Testamentu są Ewangelie. Jak mówi Konstytucja dogmatyczna Soboru Watykańskiego II o Objawieniu Bożym (Dei Verbum), są one głównym świadectwem życia i nauki Jezusa Chrystusa, źródłem ich poznania (KO 18). Dowodzą, że w Jego osobie, życiu, czynach i nauce urzeczywistniły się wszystkie proroctwa mesjańskie Starego Testamentu i najpełniej ukazują sens Jego posłannictwa oraz kontynuującego Jego misję Kościoła.

Już na początku II w. w oficjalnym użyciu były cztery Ewangelie. Nie ma żadnego świadectwa, aby jakakolwiek inna Ewangelia poza kanonicznymi (Mateusza, Marka, Łukasza i Jana) była przyjęta jako Pismo święte w prawowiernym Kościele. Jest to wyraz świadomości wspólnoty pierwotnej co do ich znaczenia.

Wagę Ewangelii potwierdza również liturgia Kościoła. Podczas sprawowania Eucharystii czytanie Ewangelii jest centralnym elementem liturgii słowa (jest to swego rodzaju analogia do czytania Tory podczas liturgii synagogalnej). Podkreśla je nawet stojąca postawa uczestników. Podobnie jak sprawowanie Eucharystii jest uobecnianiem ofiary Jezusa w Kościele, tak czytanie z wiarą Ewangelii (podczas liturgii lub indywidualnie) uobecnia Wcielone Słowo.

W kanonie Nowego Testamentu cztery Ewangelie zalicza się do ksiąg historycznych. Do tej samej grupy ksiąg należą również napisane przez św. Łukasza, autora trzeciej Ewangelii, Dzieje Apostolskie, które przedstawiają początki Kościoła i przez analogię bywają określane jako Ewangelia Ducha świętego.

Problem synoptyczny

Porównując Ewangelie można zauważyć, że trzy pierwsze mają charakter narratywny, zaś czwarta (Ewangelia św. Jana) – teologiczny. Zestawiając Ewangelie Mateusza, Marka i Łukasza tak, aby podobne fragmenty były na jednym poziomie, łatwo dostrzec wiele podobieństw. Fakt ten jest nazywany problemem synoptycznym, a trzy pierwsze Ewangelie określa się mianem Ewangelii synoptycznych.

Dokonanie analizy porównawczej Ewangelii synoptycznych prowadzi do następujących wyników: Ewangelia Marka zawiera 666 wierszy, Ewangelia Mateusza ma 1067 wierszy (z czego 600 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Łukaszem i 232 własne), natomiast Ewangelia Łukasza liczy 1119 wierszy (350 zbieżnych z Markiem, 235 zbieżnych z Mateuszem i 564 własnych).
Problem synoptyczny próbowano rozwiązać w różny sposób. Do czasów Oświecenia przyjmowano wyjaśnienie św. Augustyna, że Marek skrócił Ewangelię Mateusza, która była uważana za najważniejszą i najstarszą spośród wszystkich Ewangelii (pogląd ten ma swoje odbicie w kanonie Nowego Testamentu). W średniowieczu i w czasach reformacji starano się zharmonizować wypowiedzi trzech Ewangelii, uznając istnienie jednego źródła. Problem podjęto na nowo na początku XIX w. w gronie egzegetów niemieckich. Powstała wówczas popularna do dziś hipoteza dwóch źródeł.

Według najstarszych szkół niemieckich pierwsza została spisana Ewangelia Marka. Obok niej istniała odrębna tradycja zawierająca mowy (logia) Pańskie, oznaczana symbolem Q (niem. quelle – źródło). Stanowiły one źródła podstawowe dla Mateusza i Łukasza. Mateusz przejął prawie cały materiał Ewangelii Marka (600 wierszy), a Łukasz – trochę ponad połowę (350). Materiał pochodzący z Q można odnaleźć u Mateusza w pięciu mowach: Mt 5-7; 10; 18; 23; 25, natomiast u Łukasza w 3,7-4,13; 6,20-7,35; 9,51-13,35.
Powyższa teoria zakłada, że fragmenty występujące tylko w Ewangelii Mateusza (np. fragment mówiący o żonie Piłata, mędrcach ze wschodu, narodzeniu Jezusa, ucieczce z Egiptu) lub Łukasza (np. przypowieść o synu marnotrawnym, fragment dotyczący dobrego łotra) pochodzą bezpośrednio od ewangelistów. Istnieje jednak hipoteza mówiąca o dodatkowych materiałach (tzw. Sondergut – materiał własny). Zatem Mateusz korzystałby z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SMt). Analogicznie Łukasz korzystałby przy redakcji swojej Ewangelii z Ewangelii Marka (Mk), źródła mów (Q) oraz materiału własnego (SŁk).

Istnieją również dużo bardziej skomplikowane teorie, np. zaproponowana przez współczesnego egzegetę francuskiego M. E. Boismarda, która zakłada dwie fazy redakcyjne. W pierwszej autorzy korzystając z czterech źródeł (A, B, C, Q), stworzyli pierwsze wersje Ewangelii (tzw. proto-Mt, proto-Mk i proto-Łk). W drugiej fazie z dokumentów pośrednich powstały ostateczne wersje kanoniczne.

Mimo że próby rozwiązania problemu synoptycznego podejmuje od dawna wielu egzegetów, nie doczekał się on jeszcze jednoznacznego wyjaśnienia.