Stary Testament

Księga Jozuego

(I) Tekst

Zachowany tekst Joz rodzi wiele problemów; podobnie jak w przypadku 1-2 Sm istnieją dwie główne tradycje - jedna reprezentowana przez tekst masorecki, druga przez LXX^B Zgodność pomiędzy LXX a 4QJos^a wskazuje, że przekład LXX opierał się na innym tekście niż tekst masorecki - w wielu przypadkach krótszym i lepszym. Proces kształtowania się tekstu trwał jednak nadal, po przełożeniu wersji oryginalnej na grekę. W dalszym ciągu wprowadzano zmiany (np, dodawano glosy, rozszerzano pierwotny tekst i nanoszono poprawki) zarówno w tradycji hebr., jak i gr, pojawiły się też niezamierzone błędy o charakterze literalnym. Każdy trudny przypadek należy zatem rozpatrywać oddzielnie, biorąc pod uwagę Wulgatę, teksty syr. i inne starożytne wersje księgi.

(II) Literackie dzieje księgi

Pierwsi uczeni ze szkoły krytycznej uważali Joz za kontynuację różnych tradycji związanych z Pięcioksięgiem, określając wszystkie utwory od Rdz do Joz mianem "Heksateuchu". Od czasu pionierskich badań. M, Notha stało się jasne, że należy raczej mówić o "Tetrateuchu" (od Rdz do Lb). Pwt pełniła rolę swoistego teologicznego wprowadzenia do cyklu deuteronomicznego (historii deuteronomicznej, tj. od Joz do 2 Krl), który po niej następował. Cykl deuteronomiczny posiada własne dzieje, których skomplikowany charakter ujawniły ostatnie badania. Większość uczonych uważa, że utwór w obecnym kształcie pochodzi z VII w. (panowanie Jozjasza). Został on następnie poddany redakcji w okresie wygnania, dostosowującej treść do wydarzeń, które miały miejsce w latach 587-586 przed Chr, Owo Jozjaszowe dzieło mogło nawiązywać do utworów wcześniejszych, być może pochodzących z czasów Ezechiasza.

W ramach owego szerokiego kontekstu można wskazać na kilka tematów, które odróżniają Joz od innych utworów.

(III) Tematy Księgi Jozuego

Jeden z charakterystycznych tematów księgi pojawia się w Joz 1,5: ,Jak byłem z Mojżeszem, tak będę z tobą" (słowa te powrócą w Joz 3,7 i 1,17). Zostanie on później rozwinięty w opisach powielania przez Jozuego różnych czynów Mojżesza. Śledząc kolejne wydarzenia przedstawione w Joz, należy zwrócić uwagę na następujące podobieństwa: (1) przebywając na pustyni Mojżesz wysyła wywiadowców, by zbadali sytuację w Ziemi Obiecanej (Lb 13; Pwt 1,19-46); z Zajordania Jozue posyła szpiegów, by donieśli mu o sytuacji w okolicach Jerycha (Joz 2). (2) Pod wodzą Mojżesza Izraelici przechodzą suchą stopą przez Morze Czerwone (Wj 14); prowadzeni przez Jozuego w podobny sposób przekraczają rzekę Jordan (Joz 3). (3) Przed wyjściem z Egiptu Mojżesz i Hebrajczycy obchodzą Paschę (Wj 12); po wkroczeniu do Kanaanu Jozue i Izraelici świętują święto Paschy (Joz 5,10-12). (4) Na pustyni, przez którą miał później poprowadzić Izraelitów, Mojżesz ujrzał płonący krzew i usłyszał słowa: "Zdejm sandały z nóg, gdyż miejsce, na którym stoisz, jest ziemią świętą" (Wj 3,5); w kraju, do którego poprowadzi Izraelitów, Jozue doznaje wizji i słyszy Pana Zastępów nakazującego: "Zdejm obuwie z nóg twoich, albowiem miejsce, na którym stoisz, jest święte" (Joz 5,15). (5) Po wkroczeniu do Ziemi Obiecanej Jozue wysyła zwiadowców do Aj (Joz 7,2-5), podobnie jak Mojżesz wysłał szpiegów do Zajordania (Lb 21,32). (6) Gdy Mojżesz, uzbrojony w "Bożą laskę", trzymał ręce podniesione do góry, Izrael miał przewagę nad Amalekitami (Wj 17,8-13); gdy Jozuewznosił oszczep, Izraelici górowali nad mieszkańcami Aj (Joz 8,18-26). (7) Przed swoją śmiercią zarówno Mojżesz (Pwt). jak i Jozue (Joz 23-24) wygłaszają mowy pożegnalne do Izraelitów. (8) Innym podobieństwem jest np. pouczenie ludu, by się uświęcał, przygotowując się do Bożego objawienia (Wj 19,10; Joz 3,5); modlitwa wstawiennicza za Izraelitów, którzy obrazili Boga (Wj 32,11-14; Lb 11,2; 14,13-19; Pwt 9,25-29: Joz 7,6-9) oraz rola Mojżesza i Jozuego jako pośredników przymierza (Wj 24;Joz 24).

Oprócz tekstów paralelnych istnieją fragmenty, w których Jozue bezpośrednio wypełnia polecenia wydane przez Mojżesza. Należv do nich ten, w którym pokolenia Rubena, Gada i część Manassesa otrzymują polecenie, by przyłączyły się do pozostałych pokoleń na czas podboju Ziemi Obiecanej (Joz 1,12-18; zob. Lb 32; Pwt 3,12-20); opis wzniesienia ołtarza na górze Ebal (Joz 8,30-35; zob. Pwt 27,1-26); wytępienie mieszkańców Kanaanu (Joz 11,15; zob. Pwt 20,16) i Anakitów (Joz 11,21; zob. Pwt 9,2); podział kraju w drodze losowania (Joz 14,2; zob. Lb34,13 i wyznaczenie miast ucieczki (Joz 20; zob. Lb 35,9-15; Pwt 19,1-10) oraz miast lewitów (Joz 21,1-42: zob. Lb 35,1-8).

Paralelny układ materiału oraz ukazanie Jozuego wypełniającego dokładnie wszystkie polecenia Mojżesza powoduje, że jego wizerunek jest w znacznej mierze kalką postaci Mojżesza; utrudnia to przeniknięcie przez tradycje literackie i ustalenie prawdy historycznej o nim. W przeciwieństwie do Mojżesza, Jozue jest przywódcą bez najmniejszej choćby skazy, nie znającym najsłabszego nawet wahania. Celowo przedstawiono go jako idealnego przywódcę Izraela, bez reszty oddanego całemu nauczaniu Mojżesza (Joz 1,7-8; 11,15). Jako taki Jozue stanowi w cyklu deuteronomicznym pierwowzór idealnego króla Izraela: Dawida, Ezechiasza, w szczególności zaś Jozjasza. Podobnie jak idealny król z Pwt 17,18, Jozue nakazuje sporządzenie odpisu nauczania Mojżesza (Joz 8,32; jedyne dwa przypadki użycia zwrotu "sporządzić odpis Prawa" [hebr. tôrâ]). Jozue jest też antytypem Saula, zawodnego władcy: w przeciwieństwo do Saula (1 Sm 13-15), Jozue przestrzega reguł prowadzenia świętej wojny (Joz 7) i dotrzymuje przyrzeczenia, które zawarł z Gibeonitami (Joz 9; por. 2 Sm 21,1-14).

Wskazane podobieństwa i teksty, w których przytacza się fragmenty innych tradycji, dowodzą, że Joz jest utworem literackim czerpiącym z wcześniejszych izraelskich przekazów o Mojżeszu - podobnie jak ST stanowi źródło opisu życia i (szczególnie) śmierci Jezusa podanego w Ewangeliach. (Taka sama technika pisarska została zastosowana w cyklu Eliasza-Elizeusza [1 Krl 17-2; Krl 13], w którym Elizeusz, jest "sługą" Eliasza [1 Krl 19,21; Jozue zaś był "pomocnikiem Mojżesza" (Joz 1,1] - powtarzającym cuda dokonane przez swego poprzednika). Z uwagi na ten silnie literacki charakter opisu, o Jozuem można powiedzieć jedynie tyle, że był Efraimitą (zob. Joz 19,50; 24,30), początkowo być może lokalnym bohaterem, który później, w cyklu deuteronomicznym, skupił w sobie wyidealizowaną rekonstrukcję dziejów wczesnego Izraela.

Jednym z głównych źródeł deuteronomicznego historyka, będącego autorem narracji była tradycja kapłańska, którą należy jednak odróżnić od tradycji P, leżącej u podstaw Pięcioksięgu. W materiale Joz pojawia się charakterystyczna terminologia tradycji P oraz typowe dla niej akcenty, które przedostały się do tekstu księgi w różnych fazach jej powstawania.

Ostatnim zagadnieniem, które należy w tym miejscu poruszyć, jest posługiwanie się i przez autora metodą etiologiczną, tj. wyjaśnianiem znanym czytelnikom elementów tekstu, szczególnie informacji o charakterze geograficznym, za pomocą opowiadań wiążących je z postacią Jozuego. Na owe narracje etiologiczne wskazuje zwykle fraza „aż do dnia dzisiejszego” zob. Joz 4,9; 5,9; 6,25; 7,26; 8,28.29; 9,27; 10,27; 13 13; 14,14; 15,63; 16,10. Użycie tego zwrotu dowodzi istnienia pewnego dystansu czasowego. Powodującego, że miejsca, o których mowa, rozpoznawano dopiero po stosownym wyjaśnieniu. Posługiwanie się nimi potwierdza wcześniejsze przypuszczenie, że Joz powstała na długo po opisywanych w niej wydarzeniach. Podobne do owych etiologicznych narracji są etymologiczne wyjaśnienia, rozwinięte w dłuższe epizody wchodzące w skład opowieści (np. Joz 5,3; 22,34).