Błogosławieństwa krok po kroku

I. Zagadnienia literacko historyczne

Struktura. Perykopa obejmująca dziewięć zdań nazwanych błogosławieństwami - (5,3-12) jest zwartą perykopą o przemyślanej konstrukcji. Pierwsze i ósme błogosławieństwo dzięki podanemu uzasadnieniu: „albowiem do nich należy królestwo niebieskie" tworzy zauważalną inkluzję (ww. 5, 3b, 10b). Zauważa się ponadto symetryczne pojawienie się wyrażenia „sprawiedliwość" w czwartym i ósmym zdaniu. Dzięki temu otrzymujemy dwie strofy o takiej samej na ogół długości (36 słów). Strofę pierwszą charakteryzuje fakt, że ludzie nazwani szczę­śliwymi określani są rzeczownikami rozpoczynającymi się od litery π (πτοχοὶ, πενθουντες, πραεις, πεινωντες) znamionującymi raczej wewnętrzne nastawienie człowieka. Cztery następne błogosławieństwa wskazują na ludzi odznaczających się aktywnością raczej zewnętrzną. Ostatnie, dziewiąte błogosławieństwo zawie­ra obietnicę sformułowaną w 2 osobie 1. mn. Z poprzednimi wypowiedziami łą­czy je temat prześladowania. Błogosławieństwo to może uchodzić za osobną trzecią strofę. Posiada podobnie jak dwie pierwsze cztery człony i podobną jak każda z dwóch poprzednich strof liczbę słów (35).
Każde spośród ośmiu błogosławieństw posiada taką samą budowę. 1) Wyrażenie wprowadzające, czyli μακάριοι. 2) Wskazanie na owych μακάριοι, tzn. na tych, którzy słusznie tak właśnie mogą być nazwani. 3) Zdanie uzasad­niające rozpoczynające się od spójnika ὅτι. Powyższa struktura nie jest jednak stosowana bardzo rygorystycznie. Dziewiąte i ostatnie błogosławieństwo odróż­nia się zastosowaniem drugiej osoby liczby mnogiej („Błogosławieni jesteście"), dodaniem zdania z spójnikiem czasowym ὅταν („kiedy") oraz zastąpienie zda­nia uzasadniającego rozpoczynającego się ὅτι wezwaniem do radości pośród prześladowań (w. 12). Z powodu tych odmienności uważa się powszechnie, że dziewiąte błogosławieństwo istniało osobno i dołączone zostało do kilku już ist­niejących.

Tradycja i redakcja. Z porównania paralelnych tekstów Mt 5, 3-12 oraz Łk 6, 20b-23 wynika, że tylko cztery spośród ośmiu Mateuszowych błogosławieństw znajdują się u Łk. Łukasz przytacza pierwsze, czwarte, drugie i dziewiąte błogo­sławieństwo, ale żadne z nich nie jest dosłownym powtórzeniem błogosławień­stwa z pierwszej Ewangelii. Najważniejsza różnica polega na tym, że u Łukasza pojawia się 2 os. 1. mn. w miejsce 3 os. 1. mn. Ponadto spośród dwóch pierw­szych Łukaszowych błogosławieństw, najbardziej zbliżonych do Mateuszowych, pierwsze pomija Mateuszowe uzupełnienie εν πνεύματι („w duchu"), natomiast drugie wprowadza wyrażenie: „królestwo Boże" (nie: „niebios") oraz dodaje: και διψωντες την δικαιοσύνην („łakną sprawiedliwości"). Trzecie błogosławieństwo jest podobne raczej co do idei, niż słów, czwarte natomiast zawiera sporo odmienności w słownictwie.
Z tego powodu przyjmuje się niemal powszechnie, że cztery błogosławień­stwa wspólne dla Mt i Łk (Mt 5,3.4. 6. 11-12; Łk 6,20-23) wywodzą się z Q. Pierwsze trzy zawarte w Q błogosławieństwa (Łk 6, 20b. 21: błogosławieni ubodzy, którzy się smucą, cisi: Łk 6, 20b. 21) zdają się pochodzić wprost od Jezusa. (Paciorek, Q - Ewangelia Galilejska, 257-260; Romaniuk, O najstarszej postaci, 75-86). Przemawia za tym zwrot ku ludziom zepchniętym na margines oraz brak wyraźnej chrystologii. Wspomniane wyżej różnice pomiędzy kształ­tem Mateuszowych a Łukaszowych błogosławieństw sugerują redakcyjną pracę pierwszego ewangelisty. Z tego właśnie powodu istnieje duża zgodność co do bar­dziej pierwotnego charakteru Łukaszowego kształtu (Mc Eleney, The Beatitudes, 10). W tym miejscu można postawić pytanie, czy Jezusowe błogosławieństwa sformułowane były w drugiej, czy trzeciej osobie. Gatunek literacki makaryzmu stosował trzecią osobę. Najprawdopodobniej jednak Jezus zwracał się w drugiej osobie, co następnie w pierwszej Ewangelii zostało zastąpione zgodnie z wymo­gami gatunku makaryzmu. W Q do trzech pierwszych błogosławieństw dodano błogosławieństwo uwzględniające aktualną trudną sytuację wspólnoty (Mt 5,11n). W konsekwencji Q obejmowało cztery makaryzmy. W okresie pomiędzy Q a redakcją Mateuszową dokonało się poszerzenie o kolejne cztery błogosławień­stwa (ww. 7-9) (Dupont, Les Beatitudes, I, 251-264).

Gatunek. Błogosławieństwo, czyli makaryzm jako gatunek literacki wystę­puje dość często w ST. Formuła aszre ze wskazaniem odbiorcy pojawia się w ST 45 razy (LXX μακάριος). Najwcześniej pojawiały się makaryzmy w kontekście religijno-liturgicznym (np. Ps 33, 12: „Błogosławiony lud, którego Bogiem jest Pan"). Nieco później obserwujemy występowanie makaryzmów o charakterze dydaktycznym i parenetycznym (np. Syr 25, 8: „Szczęśliwy, kto mieszka z żoną rozumną..."). W końcu pojawiają się makaryzmy o charakterze eschatologicz­nym i apokaliptycznym (np. EtHen 58, 2). Poza naszym kontekstem także inne wypowiedzi Jezusa zostały przekazane w formie makaryzmów (poza omawia­nym miejscem u Mateusza ponadto: 11,6; 13,16; 16,17; 24,46). Łącznie ma­karyzmy występują 20 razy w NT, w tym 7 razy w Apokalipsie. Nigdzie jednak nie widzimy takiego nagromadzenia, jak to ma miejsce na początku Kazania na Górze. Jezusowe makaryzmy odznaczają się zastosowaniem drugiej osoby (u Mateusza zastosowanie 3 os. l.mn. jest najprawdopodobniej wtórne), a także paradoksalnie sformułowaną protasis. Szczęśliwymi są akurat nie ci, o których można byłoby tak właśnie sądzić. Mateuszowe makaryzmy zmierzają w kierun­ku mądrościowej parenezy.