Biblia, wiara i moralność

Pytanie młodzieńca: Nauczycielu, co dobrego mam czynić, aby otrzymać życie wieczne (Mt 19, 16), jest typowo etycznym pytaniem, które skierowane zostaje do Boga. W pytaniu tym i następującej po nim odpowiedzi, może odnaleźć się każdy człowiek, który poszukuje sensu życia; któremu brakuje absolutnego punktu odniesienia w uzasadnieniu wartości; który szuka motywów postępowania, zdolnych poruszyć nie tylko umysł, ale przede wszystkim serce.²⁷

Istotne dla zrozumienia przedmiotu materialnego teologii moralnej, a więc czynu człowieka wierzącego, jest złączenie w nim zawierzenia Bogu i wolności człowieka. Jan Paweł II pisze, że „akt zawierzenia Bogu był zawsze rozumiany przez Kościół jako moment fundamentalnego wyboru, który angażuje całą osobę. Rozum i wola wyrażają tu w najwyższym stopniu swą naturę duchową, aby pozwolić człowiekowi na dokonanie aktu, w którym realizuje się w pełni jego osobowa wolność”.²⁸

Analiza, ocena i wyjaśnianie postępowania ludzkiego w perspektywie wiary w Trójcę Świętą, pozwalają odkryć chrystocentryczny wymiar czynu i jego konsekwencje dla etyki chrześcijańskiej.²⁹ Teolog moralista może więc przyjąć, że przedmiotem jego analiz jest czyn chrześcijański, u którego podstaw jest istnienie w Chrystusie: „Kościół, pouczony słowami Nauczyciela, wierzy, że najwyższym celem życia człowieka, uczynionego na obraz Stworzyciela, odkupionego krwią Chrystusa i uświęconego obecnością Ducha Świętego, jest istnieć <ku chwale majestatu> Boga (por. Ef 1, 12), postępując tak, by każdy czyn odzwierciedlał Jego blask”.³⁰ Jest to teologiczna wykładnia czynu ludzkiego, jako przedmiotu materialnego teologii moralne

3. Chrześcijańska wykładnia doświadczenia moralnego

Oryginalność moralności biblijnej, skoncentrowanej wokół osoby Jezusa Chrystusa – Drogi, Prawdy i Życia - staje się szczególnie płodna w zestawieniu z drugim źródłem teologii moralnej, jakim jest doświadczenie. Poprzez doświadczenie rozumiemy tu sposób przeżywania dobra i zła moralnego przez podmiot moralności, czyli rozumnego i wolnego człowieka, ujętego w konkrecie jego biologiczno-psychiczno- duchowej struktury. Choć tak rozumiane doświadczenie jest z konieczności uwikłane w kontekst historyczny, społeczny i kulturowy, to można w nim odkryć fascynującą ciągłość i stałość. Dzięki doświadczeniu moralnemu możemy zrozumieć dylematy moralne Antygony i pojęcia etyki Arystotelesa, zastanawiającego się nad podstawowymi dążeniami natury ludzkiej.

Pinckaers twierdzi, że doświadczenia moralnego nie można ograniczać do emocji, wrażeń i wspomnień. Niesie ono swe własne światło, które dociera do teorii. „W moralności zawsze ostatecznie myślimy zgodnie z tym, jak postępujemy. Poznanie moralne zawsze w istocie rodzi się w doświadczeniu, jako w swym najgłębszym źródle i stara się doń powrócić poprzez refleksję, aby pokierować działaniem”.³¹

Wierność ludzkiemu doświadczeniu moralnemu jest gwarantem realizmu w etyce i ukonkretnienia Bożego planu zbawienia człowieka. Trzeba je więc potraktować jako pomost między współczesnymi wyzwaniami życia a Objawieniem. Źródłową rolę doświadczenia docenił Sobór Watykański II, podkreślając znaczenie godności osoby ludzkiej w rozwiązywaniu współczesnych problemów ludzkości. W Gaudium et spes mówi się, że trzeba to czynić „w świetle Ewangelii i doświadczenia ludzkiego.”³²

Szczególną rolę doświadczenia dostrzegł Jan Paweł II w katechezach środowych, poświęconych teologii ciała. Omawiając stosunek objawienia do doświadczenia, Papież wprost stwierdza, że ludzkie doświadczenie jest nie tylko „uprawnionym środkiem interpretacji teologicznej”, ale jest „poniekąd nieodzownym układem odniesienia, do którego musimy się odwołać w interpretacji <początku>”.³³ Tak więc doświadczenie moralne konkretnego człowieka staje się treściowym (przedmiotowym) wyzwaniem dla hermeneutyki biblijno-teologicznej. Dzieje się tak dlatego, że zarówno w opisie biblijnym, jak i najważniejszych eksplikacjach etycznych odwołujemy się do tych samych doświadczeń moralnych człowieka. Myślimy głównie o trzech jego rodzajach: (1) wpisanym w naturę człowieka dążeniu do szczęścia (celu); (2) przeżywaniu konkretnych wartości moralnych na drodze życia; (3) przeżyciu winy i potrzebie oczyszczenia.