„Jednorodzony Bóg" czy "Jednorodzony Syn” w J 1,18 ?

Z pozoru argumentacja ta jest bardzo mocna i jeśli ktoś zupełnie się nie orientuje w temacie, to niewątpliwie wydaje mu się ona bardzo przekonująca. Ale wystarczy tylko do sprawy wnieść kilka dalszych faktów i argumentacja ta upada. Odniosę się teraz punkt po punkcie do wszystkich powyższych tez antytrynitarnych.

1) Takie stare kodeksy jak A i W (V wiek) mają lekcję monogenes hyios (jednorodzony Syn) w J 1,18. To samo dotyczy innych starych świadków NT: Wulgata (V wiek), syryjska wersja kuretoniańska (III wiek), palestyńska, harklejska (VII wiek) oraz pewien odpis kodeksu C, zwanego też palimpsestem Efrema (który pochodzi z V wieku). Ponadto wersję monogenes hyios wspierają armeńskie (V-VIII wiek) i etiopskie przekłady NT, w tym starołacińskie, z których najważniejsze (ze względu na wiek) dla niniejszych rozważań to: a (IV wiek), e (V wiek), ff^[2] (V wiek).

Odpowiedź: Te kodeksy nie są jednak ani najlepsze, ani najstarsze. Uważane (nawet przez antytrynitarian^[4]) za najlepsze i najstarsze kodeksy NT, takie jak pochodzący z IV wieku kodeks Alef (i pewien jego odpis) oraz kodeks B (watykański, uważany za najlepszy na świecie kodeks NT), mają lekcję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18. Identyczną lekcję znajdujemy w palimpseście Efrema (kodeks C) oraz Peszitcie pochodzącej z V wieku. Ponadto wersję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18 zawiera bardzo stary papirus P 66, pochodzący z ok. 200 roku^[5]. Te świadectwa są zarówno lepsze, jak i starsze, więc przechylają szalę na korzyść lekcji „Jednorodzony Bóg” w J 1,18. Nawet niektórzy antytrynitarianie w związku z tym są zmuszeni przyznać, że „zgodnie z niektórymi najstarszymi i najlepszymi manuskryptami, Pan Jezus Chrystus został właściwie określony jako «jednorodzony bóg [gr. mo-no-ge-nes” the-os’]» – Jn 1:18 […]”^[6]. Przy innej okazji antytrynitarianie w jednej ze swych publikacji wyrażają to jeszcze bardziej dobitnie: „Istnieje wielkie prawdopodobieństwo, że sam apostoł Jan faktycznie użył słowa theos, a nie huios; potwierdzają to najstarsze i najpoważniejsze rękopisy greckie”^[7]. Przejdźmy do następnego punktu argumentacji antytrynitarnej.

2) Ojcowie Kościoła poświadczają już od II wieku wersję monogenes hyios w J 1,18: Ireneusz (Przeciw herezjom, III, 11), Hipolit (Przeciw Noetosowi, V), Klemens Aleksandryjski (Kobierce, I, 26), Orygenes, Tertulian (Przeciw Prakseaszowi, XV).

Odpowiedź: Świadectwa te nie są jednak jednoznaczne, bowiem ci sami autorzy często nawet w tych samych dziełach poświadczają lekcję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18. Ireneusz, choć w swym dziele Adversus haereses (Przeciw herezjom) poświadcza z jednej strony wersję „Jednorodzony Syn” w J 1,18^[8], to jednak w tym samym dziele poświadcza już dalej wersję „Jednorodzony Bóg”^[9]. Ponadto antytrynitarianie raczej przemilczają w swej argumentacji, że wspomniane dzieło Ireneusza, na które powołują się oni w przypadku J 1,18, to przekład łaciński, a grecka wersja tego dzieła (Ireneusz napisał to dzieło po grecku) nie zachowała się. W związku z tym należy zachować pewną powściągliwość w powoływaniu się na jego Adversus haereses. Tak przynajmniej praktykuje się wśród innych badaczy^[10], którzy powołują się na to dzieło Ireneusza.

Następnie, co do świadectwa Klemensa Aleksandryjskiego w kwestii J 1,18, mamy tu sytuację podobną jak z dziełem Ireneusza. Klemens z jednej strony poświadcza w swym dziele Kobierce lekcję „Jednorodzony Syn” w J 1,18^[11], jednak z drugiej strony w tym samym swoim dziele Klemens, tak jak Ireneusz, również poświadcza lekcję „Jednorodzony Bóg”^[12]. W innym swoim dziele Klemens, nawiązując do J 1,18, pisał: „Bóg Syn Jednorodzony”^[13]. Znów więc antytrynitarianie nie mogą się powoływać na Klemensa w kwestii rozstrzygania sprawy lekcji z J 1,18, bowiem jego świadectwo jest tu zbyt dwuznaczne. Niektórzy z nich, co prawda, próbują ratować swoją argumentacje w ten sposób, że twierdzą, iż ktoś „sfałszował” wersję „Jednorodzony Syn” w J 1,18, przerabiając ją na wersję „Jednorodzony Bóg”. Jest to jednak zupełnie niepoważne stanowisko, bowiem można w tym miejscu argumentować dokładnie w drugą stronę, tzn. że ktoś sfałszował wersję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18, przerabiając ją na wersję „Jednorodzony Syn”. To drugie stanowisko byłoby nawet poparte poświadczonym faktem istnienia takiej właśnie tendencji w starożytności, bowiem chociaż pierwsza wersja wspomnianego palimpsestu Efrema (tzw. kodeks C) zawierała wersję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18, to jedna z jej kolejnych kopii zawierała już lekcję „Jednorodzony Syn” w tym miejscu. Najwidoczniej zatem ktoś przerobił J 1,18 w czasie kopiowania palimpsestu Efrema.

Orygenes, trzeci z Ojców Kościoła, który popierał lekcję „Jednorodzony Syn” w J 1,18, przede wszystkim poświadczał jednak lekcję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18, czyniąc to w tekstach, które zachowały się do naszych czasów w języku greckim, w jakim zostały napisane^[14]. Dopiero przekłady łacińskie dzieła Orygenesa zawierają wersję „Jednorodzony Syn” w J 1,18^[15].

Co do świadectwa Tertuliana i Hipolita – ich poświadczenie pochodzi z lat późniejszych niż papirus P 66 (który poświadcza wersję „Jednorodzony Bóg” w J 1,18), datowany mniej więcej na rok 200. Tertulian napisał bowiem swe dzieło Przeciw Prakseaszowi w 213 roku^[16], zaś Hipolit napisał Przeciw Noetosowi około roku 217^[17]. Należy też pamiętać, że jeśli chodzi o dzieło Tertuliana pt. Przeciw Prakseaszowi, to mamy wiele rękopisów tego dzieła, między którymi istnieją dość duże różnice^[18].

W kwestii świadectw patrystycznych związanych z J 1,18 ostatecznego przechylenia szali na korzyść lekcji „Jednorodzony Bóg” może dokonać o wiele starszy od powyższych świadectw patrystycznych Ignacy z Antiochii, który blisko 100 lat wcześniej (ok. 110 roku n.e.) napisał w swym Liście do Kościoła w Rzymie:

„Bóg nasz Jezus Chrystus, będąc w łonie Ojca, bardziej daje się widzieć”^[19].

Jest to najwyraźniej nawiązanie do J 1,18 (jeśli nawet nie parafraza tego tekstu), skoro we fragmencie tym znajduje się charakterystyczna tylko i wyłącznie dla J 1,18 wzmianka zarówno o łonie Ojca, jak i o widzeniu Boga. Nazwanie Jezusa Bogiem w tym tekście może być więc traktowane jako bardzo silne pośrednie potwierdzenie tego, że w J 1,18 Jezus był nazwany Bogiem, a nie tylko Synem.

3) Wszystkie świadectwa pochodzącego z okresu przednicejskiego, które mają w J 1,18 lekcję monogenes theos, pochodzą głównie z rejonu Aleksandrii, gdzie dominował platonizm. Te szkodliwe dla chrześcijańskiej doktryny wpływy spowodowały tę właśnie interpolację, która miała polegać na tym, że zbitkę „Jednorodzony Syn” w J 1,18 zastąpiono zbitką „Jednorodzony Bóg” .

Odpowiedź: Zupełnie nie rozumiem, jak antytrynitarianie mogą stosować taki argument. Przecież Orygenes i Klemens Aleksandryjski, na których powołują się oni w sprawie lekcji „Jednorodzony Syn” w J 1,18, również pochodzili z Aleksandrii^[20]. W dodatku uważa się, że ich nauka o Trójcy była w swym kształcie ubrana w pojęcia „platońskie”^[21], co sami antytrynitarianie chętnie podkreślają przy innej okazji, odnosząc to właściwie do wszystkich powyższych pisarzy przednicejskich, na których powołują się oni wyżej w sprawie lekcji „Jednorodzony Syn” w J 1,18^[22].