XXX NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

XXX NIEDZIELA ZWYKŁA - ROK A

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Bóg słyszy skargę pokrzywdzonych

Czytanie z Księgi Wyjścia

To mówi Pan:
«Nie będziesz gnębił i nie będziesz uciskał cudzoziemców, bo wy sami byliście cudzoziemcami w ziemi egipskiej.
Nie będziesz krzywdził żadnej wdowy i sieroty. Jeślibyś ich skrzywdził i będą Mi się skarżyli, usłyszę ich skargę, zapali się gniew mój i wygubię was mieczem, i będą żony wasze wdowami, a dzieci wasze sierotami.
Jeśli pożyczysz pieniądze ubogiemu z mojego ludu, żyjącemu obok ciebie, to nie będziesz postępował wobec niego jak lichwiarz i nie każesz mu płacić odsetek.
Jeśli weźmiesz w zastaw płaszcz twego bliźniego, winieneś mu go oddać przed zachodem słońca, bo jest to jedyna jego szata i jedyne okrycie jego ciała podczas snu. I jeśliby się żalił przede Mną, usłyszę go, bo jestem litościwy».
Wj 22,20-26

20-23.”Cudzoziemcy” (gērîm) - ludzie przebywający w sposób mniej lub bardziej stały we wspólnocie, z której się nie wywodzą - są zwykle zaliczani do tej samej grupy, co potrzebujące opieki wdowy i sieroty; por. Pwt 24,19-22; Jr 7,6; Ez 22,7. Jako obcy przybysze byli oni pozbawieni opieki swego szczepu, bezbronni i zwykle biedni (Kpł 19,10 i Pwt 24,14). Ich ochroną jest szczególny przystęp do Jahwe.

24-26. - Pożyczek miano udzielać nie w celach komercyjnych, lecz by ulżyć niedoli bliźnich; pobieranie od nich odsetek oznaczałoby czerpanie korzyści z nieszczęścia drugiego. Prawa ograniczały zachowania agresywnych wierzycieli (Pwt 24,6.10-13). Biedni stanowili klasę szczególnie chronioną; ich wierzchni płaszcz, służący w nocy za okrycie, musiał im być zwracany wieczorem. Podobnie jak w ww. 20-23, współczujący Bóg opiekuje się słabymi. Amos (2,8) oskarża bogatych o to, że śpią na szatach zabranych jako zastaw.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

22,20. Bezbronność cudzoziemców. Przykazanie udzielania ochrony "cudzoziemcom" zawsze nawiązywało do wydarzeń Wyjścia oraz do statusu cudzoziemców, który przysługiwał Izraelitom przed osiedleniem się w Palestynie (Pwt 24,17-22). Opierało się również na obrazie Boga, który jest ostatecznym obrońcą słabych - całych narodów i najsłabszych członków społeczeństwa. Ludzkie traktowanie cudzoziemców było zgodne z duchem prawa gościnności, wskazywało jednak również kategorię osób, które nie były obywatelami, mogły zatem, w sytuacji braku specjalnych praw ochronnych, być dyskryminowane lub wykorzystywane.

22,21-23. Bezbronność sierot. Sieroty, cudzoziemcy i wdowy to trzy najsłabsze grupy starożytnego społeczeństwa. Bóg opiekował się nimi w sposób szczególny z powodu ich zasadniczej bezbronności; żądał, by ich nie uciskano, i groził, że ci, którzy to czynią, sami staną się sierotami. Częste wojny, głód i choroby powodowały, że zawsze istniała duża grupa sierot. Chociaż dostarczały siły roboczej, musiały zostać adoptowane, by odziedziczyć własność lub wyuczyć się rzemiosła (np. w Kodeksie Hammurabiego).

22,22-23. Bezbronność wdów. Podobnie jak cudzoziemcy i sieroty, wdowy były często całkowicie zależne od dobroczynności innych. Wszystkie trzy grupy potrzebowały ochrony prawnej, nie miały bowiem dość siły, by same się bronić. Wdowy mogły zbierać pokłosie na polach, owoce w sadach i winnicach (Pwt 24,19-21). Zachowywały swoją godność jako osoby chronione przez Boga. Wdowy nie mogły dziedziczyć własności męża, zaś ich posag musiał zostać wykorzystany do wspierania dzieci (podobnie jak w Kodeksie Hammurabiego). W pewnych przypadkach przysługiwało im prawo lewirackie, które powinien był spełnić brat zmarłego (zob. Pwt 25,5-10; prawa Chetytów); jeśli taka taka sytuacja nie zachodziła, były zmuszone szukać pracy lub podjąć próbę zawarcia nowego małżeństwa (zob. Księga Rut).

22,21-23. Sposób traktowania najsłabszych grup społecznych. Ze stwierdzeń zapisanych w prologu do prawa Ur-Nammu i Kodeksu Hammurabiego jasno wynika, że królowie za jedno z zadań "mądrego władcy" uważali obronę praw ubogich, wdów i sierot. Podobnie w egipskiej Opowieści o wymownym wieśniaku, powód rozpoczyna swoją przemowę do sędziego, nazywając go "ojcem sieroty i mężem wdowy". Pewne starożytne przepisy (np. kilka postanowień prawa Środkowego Państwa asyryjskiego) zapewniają wdowie prawo do powtórnego zamążpójścia i zaspokojenia potrzeb życiowych, gdy jej mąż trafi do więzienia lub zostanie uznany za zmarłego. W ten sposób otaczano opieką najsłabsze warstwy społeczne na Bliskim Wschodzie. Poza Biblią w konkretny sposób nie wspomina się jedynie o "cudzoziemcu". Nie oznacza to, że obyczaj gościnności gdzie indziej nie obowiązywał; po prostu kategoria ta jest w Piśmie Świętym związana ze szczególnym doświadczeniem wyjścia Izraelitów z Egiptu.

22,24. Pobieranie procentu. W ograniczeniach dotyczących domagania się procentu od udzielonej pożyczki ujawniają się dwie zasady: (1) ludzie żyjący w kulturze wiejskiej zdawali sobie sprawę, że muszą współpracować, aby przeżyć; (2) płacenie procentu było zjawiskiem typowym dla życia kupców miejskich, z którymi wieśniacy czasami się, nie uważali ich jednak za członków swojej społeczności (zob. Oz 12,7-8). Aby wzmocnić przekonanie o równości wszystkich Izraelitów i zapobiec antagonizmom pomiędzy wieśniakami a mieszkańcami miast (Ne 5,7.10-11 i Ez 22,12 na temat przypadków łamania tego prawa), zakazano pobierania lichwy od Izraelitów (zob. Kpł 25,35-38; Pwt 23,19). Lichwy można było domagać się jedynie w przypadkach pożyczek udzielonych nie-Izraelitom (Pwt 23,20). Prawo to pozostaje w sprzeczności z zasadami handlu obowiązującymi w innych krajach oraz z określeniem dopuszczalnych procentów w prawach Esznunna i Kodeksie Hammurabiego.

22,24. Pożyczanie pieniędzy. Podobnie jak dzisiaj, rolnicy, rzemieślnicy i kupcy pożyczali pieniądze od bankierów, by pokryć koszty przyszłorocznych zasiewów, poszerzenia warsztatu pracy lub nowych przedsięwzięć. Wszystkie te pożyczki były udzielane na procent i jeśli przepisy prawa traktowane były jako standard życia społecznego, stopy oprocentowania były określane przez prawo. Prawa Esznunna zawierają szczegóły techniczne dotyczące kursu wymiany przy płaceniu procentu od pożyczki pod postacią jęczmienia lub srebra. Pod zastaw można było dać przyszłe plony (Kodeks Hammurabiego). Aby zapobiec malwersacjom, bankierzy nie mogli zbierać żniw z pola lub owoców z sadu, by odebrać to, co się im należało. Plony zbierał właściciel, co miało gwarantować, że wierzyciel otrzyma tylko tyle, ile mu się należy. Oprocentowanie pożyczek nie mogło przekraczać 20% (Kodeks Hammurabiego).

22,25-26. Płaszcz jako zastaw. Robotnicy najemni często zastawiali swoje szaty jako zabezpieczenie, że przepracują pełny dzień. W wielu przypadkach było to ich jedyne okrycie wierzchnie oprócz przepaski na biodra. Prawo nakazywało zwrócenie płaszcza pod koniec dnia, by robotnik miał się czym osłonić przed chłodem (zob. Pwt 24,12-13; Am 2,8). Gdyby go mu nie zwrócono, musiałby zrezygnować ze swego wolnego stanu i sprzedać się w niewolę. Hebrajska inskrypcja z końca VII w. przed Chr., odnaleziona w Javn-Jam, zawiera skargę robotnika rolnego, że niesprawiedliwie zabrano mu jego szatę. Domaga się należnych sobie praw, odzyskania pozycji człowieka wolnego oraz zwrotu ubrania.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Miłuję Ciebie, Panie, mocy moja.

Miłuję Cię, Panie,
Panie, mocy moja,
Panie, opoko moja i twierdzo,
mój wybawicielu.
Refren.
Boże, skało moja, na którą się chronię,
tarczo moja, mocy zbawienia mego i moja obrono.
Wzywam Pana, godnego chwały,
i wyzwolony będę od moich nieprzyjaciół.
Refren.
Niech żyje Pan, niech będzie błogosławiona moja Opoka.
Niech będzie wywyższony mój Bóg i Zbawca.
Ty dajesz wielkie zwycięstwo królowi
i okazujesz łaskę Twemu pomazańcowi.
Refren.
Ps 18(17)

Psalm 18. Królewski psalm dziękczynny. (Inna zachowana wersja to 2 Sm 22,2-51.)

Struktura:

Część I (ww. 2-31);
ww. 2-4 (uwielbienie Boga Zbawcy);
ww. 5-7 (udręka psalmisty);
ww. 8-20 (wybawienie jako teofania);
ww. 21-31 (Bóg zbawia prawych);

Część II (ww. 32-51)
ww. 32-46 (Bóg umacnia psalmistę, by pokonał wrogów);
ww. 47-51 (uwielbienie Boga, który wybawia króla).

2-4. Nagłówek do całego psalmu, który podaje główny temat utworu: Gdy sprawiedliwi wzywają Boga, on uwalnia ich od wrogów.

5-7. Język mitologiczny; Śmierć i Szeol próbują wciągnąć psalmistę w pułapkę i pogrążyć go.

8-16. Opis Boga jako Wojownika przybywającego na ratunek jest typowy dla języka teofanii (por. Wj 19,16-20a), który często podkreśla takie zjawiska, jak burze czy trzęsienia ziemi.

26. Hebr. tāmîm, „całym sercem", jest terminem kluczowym (por. ww. 26b.31.33). Bóg "idzie na całość" względem tych, którzy czynią tak samo, tj. oddają się Jemu.

32-46. Część I opisywała Bożą interwencję zmierzającą do wybawienia króla od wrogów. W części II Bóg obdarza króla siłą, by zwyciężył wrogów.

44-46. Trudny tekst; przypuszczalnie chodzi o uznanie władzy króla przez wrogów, których pokonał.

45. Odniesienie do uznania władzy zwycięzcy przez pokonanych.

47-51. Utwór kończy wielbienie Boga jako tego, który wybawia psalmistę od wrogów.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

DRUGIE CZYTANIE
Służyć Bogu żywemu i oczekiwać Jego Syna

Czytanie z Pierwszego Listu świętego Pawła Apostoła do Tesaloniczan.

Bracia:
Wiecie, jacy byliśmy dla was, przebywając pośród was.
A wy, przyjmując słowo pośród wielkiego ucisku, z radością Ducha Świętego, staliście się naśladowcami naszymi i Pana, by okazać się w ten sposób wzorem dla wszystkich wierzących w Macedonii i Achai.
Dzięki wam nauka Pańska stała się głośna nie tylko w Macedonii i Achai, ale wasza wiara w Boga wszędzie dała się poznać, tak że nawet nie trzeba nam o tym mówić. Albowiem oni sami opowiadają o nas, jakiego to przyjęcia doznaliśmy od was i jak nawróciliście się od bożków do Boga, by służyć Bogu żywemu i prawdziwemu i oczekiwać z niebios Jego Syna, którego wzbudził z martwych, Jezusa, naszego wybawcę od nadchodzącego gniewu.
1 Tes 1, 5c-10

6-8. Wersety te stanowią jedno zdanie w greckim tekście Pawłowego listu.

”naśladowcami”:

Starożytni filozofowie często zachęcali uczniów, by ich naśladowali. Wezwanie to pojawiało się też niejednokrotnie w listach parenetycznych, Paweł powiada jednak, że Tesaloniczanie już zaczęli to czynić. Powszechne w kulturze żydowskiej kojarzenie Ducha Świętego z Bożym natchnieniem może sugerować natchnioną lub nawet ekstatyczną radość (być może radosne wielbienie), aczkolwiek Duch był również kojarzony z innymi czynnościami. Większość kultur pogańskich niechętnie odnosiła się do Żydów, którzy nawracali pogan z religii wyznawanej przez przodków. Ponieważ większość chrześcijan stanowili nawróceni z pogaństwa, przeto spotykali się oni z tym większą wrogością.

Wiara chrześcijan z Tesaloniki wyrażała się w tym, iż stali się oni naśladowcami apostołów i Pana (1 Kor 11,1). Chociaż W Michaelis (TDNT 4,659-674) podkreśla posłuszeństwo Tesaloniczan, większość autorów zwraca uwagę na ich uczestniczenie w eschatologicznych prześladowaniach i/lub w głoszeniu Ewangelii. Gdy Tesaloniczanie stali się naśladowcami Pawła i Pana, sami stali dla innych wierzących (pisteuousin, w.3, „czynna wiara”, czas teraźniejszy dokonany)

”wielkiego ucisku":
Słowo thlipsis to często stosowane określenie, oznaczające eschatologiczne prześladowania, opisywane niekiedy w utworach literackich jako ostateczny bój, końcowe zwycięstwo nad fizycznym i moralnym złem, lub jako mesjańskie ostrzeżenie "biada".

”radością”:_
Radość jest eschatologiczną rzeczywistością, darem Ducha (Ga 5,22). Doświadczanie radości wskazuje, że człowiek, który jej doznaje nawiązał więź z Bogiem (3,9); oznacza urzeczywistniające się wypełnienie eschatologicznego daru otrzymanego w wyniku zwiastowania Dobrej Nowiny.

7. ”Macedonii i Achai”:
Do Achai, leżącej na południe od Macedonii, docierały wieści o wydarzeniach rozgrywających się w sąsiedniej prowincji.
Paweł posługuje się hiperbolą, z radością opisując skutki swojej pracy ewangelizacyjnej wśród Tesaloniczan. Dobra Nowina została przyjęta pośród ucisku, a mimo to z radością, co potwierdza, iż głoszenie i przyjęcie Ewangelii to wydarzenia eschatologiczne

8. Wieści rozchodziły się zwykle dzięki podróżnym. Inne 'Kościoły mogły się dowiedzieć o Tesaloniczanach od posłańców z Filippi (także w Macedonii), którzy przywieźli Pawłowi wsparcie (2 Kor 11,9; Flp 4,15-16) lub za pośrednictwem innych podróżnych, żydowskich bądź chrześcijańskich. Por. Ps 19,4 .

9-10. Paweł zwraca uwagę, że nawrócenie chrześcijan z Tesaloniki było jednym z owoców głoszenia Dobrej Nowiny w Macedonii i Achai: rozprzestrzenianie się Ewangelii jest bowiem jednym z elementów jej przesłania. W Pawiowym opisie nawrócenia Tesaloniczan pojawiają się zwroty tradycyjnie stosowane w języku hellenistycznego judaizmu.

Teksty żydowskie często w podobnych kategoriach opisują radykalną przemianę, jakiej wymagano od pogan, którzy nawracali się na judaizm. Rzymski pisarz, Tacyt, krytykuje judaizm za to, że skłania prozelitów do pogardy wobec bogów i do wyrzekania się własnego kraju i rodziny. Obce religie były jednak akceptowanie w Tesalonikach. Można do nich zaliczyć egipski kult Serapisa i Izydy, a także tradycyjny kult greckich bogów (np. Dionizosa). Niektórzy członkowie warstwy wyższej wyznawali kult misteryjny Wielkich Bogów (Kabirów) z egejskiej wyspy Samotraki.

”nawróciliście się”:
Warstwa językowa koncentruje się na rzeczywistym wymiarze nawrócenia biblijnego (šûb, "odwrócenia się od” i "powrotu do"), czyli jednoczesnego ruchu „od” i „ku”

”bożków”:
Nawrócenie Tesaloniczan polegało na odwróceniu się "od" bożków – słowo to oznaczało pierwotnie wizerunek czegoś, lecz nabrało pejoratywnego zabarwienia z powodu proroków, którzy mianem "wizerunków” określali fałszywych bogów. Zdaniem Pawła na świecie ani żadnych bożków, ani żadnego boga, prócz Boga jedynego"(1 Kor 8,4-5); Apostoł łączy kult bożków z demonami (1 Kor 10,20).

”do Boga”:
Wybór dokonany przez Tesaloniczan oznaczał skierowanie się "ku" jedynemu Bogu (monoteizm).

”żywemu i prawdziwemu”:
W sensie apologetycznym cechy te odróżniają monoteistycznego Boga od pogrążonych w bezruchu (Ps 16) fałszywych bożków. Wykształcenie biblijne Pawła powodowało, że słowa te miały dla niego wielkie znaczenie. "Żywy" to typowe biblijne określenie Boga, wskazujące na jego działanie w dziejach ludzkości oraz na jego stwórczą rolę. Określenie "prawdziwy" wskazuje na Bożą wierność (5,24), szczególnie Przymierzu. Dla Pawła nawrócenie się do żywego i prawdziwego Boga niosło ze sobą chrystologiczne i eschatologiczne konsekwencje.

10. Werset ten stanowi chrześcijańskie uzupełnienie tradycyjnych hellenistyczno-żydowskich apologetyk.

”Syna”:
Paweł użył słowa hyios jako tytułu zmartwychwstałego Chrystusa (por. Rz 1,4); tytuł ten nie pojawia się nigdzie indziej w tym Liście

”którego wskrzesił z martwych”:
Paweł wykorzystuje fragment wczesnego chrześcijańskiego wyznania wiary, by w ten sposób podkreślić, iż to Bóg wzbudził Chrystusa z martwych. Na temat wzbudzenia Chrystusa z martwych jako dzieła Ojca. W judaizmie (np. l Mch 2,61) sam Bóg był przedstawiany jako wyswobodziciel. Zmartwychwstanie wskazuje na Jezusa jako tego, za pośrednictwem którego Bóg dokona dzieła zbawienia.

”naszego wybawcę”:

Paweł używa czasu teraźniejszego dokonanego, by podkreślić, że Jezus jest nie tylko Bożym wysłannikiem dokonującym dzieła zbawienia, lecz że ono samo już się rozpoczęło, chociaż nie zostało jeszcze doprowadzone do końca.

”nadchodzącego gniewu”:
Boży eschatologiczny gniew już działający w historii (2,16; Rz 2,8). Poprzez wzbudzenie z martwych Bóg uzdolnił Jezusa do pełnienia Boskiej funkcji; dzięki jego zmartwychwstaniu chrześcijanie mogą zrozumieć, kim Jezus jest.

Zmartwychwstanie Jezusa było niejako zapowiedzią zmartwychwstania wszystkich sprawiedliwych w czasach ostatecznych (które od czasu powstania Dn 12,1-2 zajmowało istotne miejsce w żydowskiej doktrynie). Jezus wybawi więc Tesaloniczan od gniewu w chwili ich zmartwychwstania. W "Starym Testamencie często stosowano słowo "gniew" na oznaczenie Bożego sądu, który dokonuje się w historii. Jego zakres znaczeniowy był jednak często poszerzany (prawie zawsze u Pawła i w Nowym Testamencie), tak iż obejmował gniewu Boga w ostatecznym dniu Pańskim (dniu sądu), kiedy (zgodnie z nauką Nowego Testamentu) Chrystus powróci, by ukarać grzeszników (np. Iz 13,9.13; 26,20; 30,27; Za 1,18; Rz 2,5).

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Jeśli mnie kto miłuje, będzie zachowywał moją naukę,
a Ojciec mój umiłuje go i do niego przyjdziemy.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Mt 12,21

EWANGELIA
Największe przykazanie

Słowa Ewangelii według świętego Mateusza

Gdy faryzeusze dowiedzieli się, że Jezus zamknął usta saduceuszom, zebrali się razem, a jeden z nich, uczony w Prawie, zapytał wystawiając Go na próbę: «Nauczycielu, które przykazanie w Prawie jest największe?»
On mu odpowiedział: « " Będziesz miłował Pana Boga swego całym swoim sercem, całą swoją duszą i całym swoim umysłem ". To jest największe i pierwsze przykazanie. Drugie podobne jest do niego: "Będziesz miłował swego bliźniego jak siebie samego". Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy».
Mt 22, 34-40

Największe przykazanie (22,34-40). Zob. Mk 12,28-34; Łk 10,25-30. 34.

34-38. Przykazanie to uważano w judaizmie za tak ważne, że było regularnie recytowane. W języku greckim przymiotniki takie jak "wielki" były niekiedy stosowane w celu wyrażenia stopnia najwyższego ("największy"). Tekst Pwt 6,5 wymagał od człowieka miłowania Boga z całego "serca, duszy i siły". "Siła" została tutaj wyrażona słowem "umysł" (zawierało się to w hebrajskim rozumieniu terminu "serce"), nadal jedna chodziło o miłowanie Boga "całym sobą" (pisarze Nowego Testamentu najwyraźniej nadali hebrajskiemu słowu "siła" wokalizację słowa "umysł" - obydwa wyrazy brzmiały podobnie. Taka zmiana wokalizacji była powszechnie stosowaną żydowską metodą interpretacyjną).

34. Mateusz dodaje ten werset, by tworzył przejście do następnej myśli.

35. ”uczony w Prawie”:
Greckie słowo nomikos występuje tylko tutaj w Mt, pojawia się jednak sześć razy w Łk; oznacza skrybę, człowieka wykształconego w Torze.

36. ”największe”:
Pytanie jest prośbą o podsumowanie Prawa Izraela lub, sięgając głębiej, wskazania jego istoty. Faryzeusze jako stronnictwo ogólnie uznawane interesowali się powszechną edukacją, w której niezbędne były takie podsumowania. Jednak przesadne rozwijanie przez nich pomniejszych praw groziło pominięciem rzeczy najistotniejszych (por. 7,12).

37. ”Będziesz miłował”:
Jezus cytuje Pwt 6,5. "Miłość" nie oznacza tutaj uczucia, lecz głównie wierność przymierzu, efekt woli i postępowania.

”całym swoim sercem ( .. ) duszą i ( .. ) umysłem”:
Rabini podkreślali tę część przykazania: serce oznaczało wolę, dusza - życie, zaś umysł - bogactwo, majątek. Mateusz nie użył słowa "siła", lecz wymienił inny odpowiednik "serca" - umysł; por. 4,1-11.

38. Jezus postrzega Prawo jako jednolitą całość. Z przykazania miłości Boga można wyprowadzić i uzasadnić wszystkie inne prawa.

39. ”Będziesz miłował swego bliźniego, jak siebie samego”:
Jezus odwołuje się do Kpł 19,18, nie odgrywającego większej roli w żydowskiej liturgii, który jednak stał się ważny w NT (Mt 5,43; 19,19; Rz 13,8-10; Ga 5,14; Jk 2,8). Przykazanie wskazuje na właściwą formę miłości samego siebie. Przed Jezusem nie łączono tych dwóch przykazań, dlatego krok ten oznacza ważny postęp moralny; por. 1 J 3,17.

40. ”Na tych dwóch przykazaniach opiera się całe Prawo i Prorocy”:
Rabini nauczali, że cały świat opiera się na Torze, nabożeństwach w świątyni i na uczynkach miłosierdzia - lub prawie, sądzie i pokoju (m. 'Abot 1,2.18). Mateusz wskazuje, że Prawo sprowadza się do uczynków miłości.

Katolicki Komentarz Biblijny,
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu,
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.