V Niedziela Wielkiego Postu - Rok B

PSALM 51

1-2. Mechanizm usuwania grzechów. W myśli Bliskiego Wschodu nie było grzechów, które nale­ży usunąć, lecz bóstwa, które człowiek musiał prze­błagać. Ludzie mieli świadomość grzechu jedynie wówczas, gdy pojawiały się okoliczności uważane za karę bogów. Celem ludzkiego działania stawało się wówczas udobruchanie rozgniewanego bóstwa (niezależnie od tego, czy jego gniew uważano za sprawiedliwy, czy nie). Gdy starożytni prosili o usu­nięcie grzechów („usuń moje grzechy jak szatę"), mieli na myśli, że bóstwo powinno puścić ich grzech w niepamięć, zaniechać gniewu i ponownie obdarzyć przychylnością. Rytuały towarzyszące tego rodzaju działaniom, podejmowanym wobec bóstwa, miały na celu oczyszczenie czciciela i prze­błaganie rozgniewanego boga. Rytuał nie usuwał grzechu, pozwalał jedynie człowiekowi żywić na­dzieję, że bóstwo zaofiaruje mu odpuszczenie. W kontekście Izraela nie należy myśleć o usunięciu grzechu na wieki, lecz o ofiarach zmywających ska­lanie obecności Bożej przez grzech (zob. komen­tarz do Kpł 1,4, „przebłaganie"). Rytuały te otwie­rały drogę do przebaczenia (zob. komentarz do Kpł 4,13-32). W psalmie nie ma jednak mowy o tym procesie (w. 16-17). Tylko Bóg może w swym miłosierdziu wymazać grzech ze swej księgi. Rozu­miano, iż penitent może jedynie prosić o przeba­czenie grzechów, a nie żądać go (zob. Ps 32,10-11). Proszono więc, by Bóg okazał współczujące miło­sierdzie z uwagi na wiarę proszącego oraz obietni­cę przymierza daną Izraelowi. Bóg w swej łaskawo­ści mógł wówczas „wymazać" grzech, tak jak oczyszcza się pergamin lub łamie glinianą tabliczkę (zob. Lb 5,23). Metafora ta pojawia się w babiloń­skim tekście rytualnym, gdzie jest mowa o tym, że król może nakazać „złamanie tabliczki z grzecha­mi", anulując w ten sposób dług lub oskarżenie o popełnienie przestępstw kryminalnych. Podob­nie w Kodeksie Hammurabiego nielegalny kon­trakt zakupu ziemi należącej do żołnierza może zo­stać zerwany poprzez złamanie zapisanej pismem klinowym tabliczki. Mezopotamska literatura za­wiera wzmianki na temat tabliczek, na których za­pisano złe (teksty z Shurpu) i dobre uczynki.

3. Świadomość popełnienia grzechu. Mieszkań­cy Bliskiego Wschodu zwykle powiadali, że nie wiedzą, czym mogli obrazić bóstwo. Niewiedza ta wynikała z kilku przyczyn. Po pierwsze, bogowie nie udzielali ludziom trwałego objawienia swojej natury, które mogłoby im być wskazówką. Po dru­gie, wiara politeistyczna stwarzała niebezpieczeń­stwo, że uczynek miły jednemu bóstwu drugie może urazić. Po trzecie, bóstwa nie zachowywały się w sposób konsekwentny dzień po dniu, trudno więc było człowiekowi osądzić, na czym stoi. Na ko­niec, obraza bogów często była związana z zanie­dbaniem jakichś rytuałów, które ludziom nawet nie były znane. W rezultacie w babilońskiej literaturze pokutnej (shigus) grzesznik czasami z góry przyj­muje winę za popełnienie różnych grzechów, w na­dziei, że czyniąc to, wyzna również przewinienie, którym obraził bóstwo. Kiedy indziej jednak wy­mienia swoje przewinienia i twierdzi, że dobrze zna swój grzech. W chetyckim utworze Modlitwy Mursilisa wyznanie winy jest krokiem do pojednania się z jego panem. W Izraelu Prawo było wystarcza jąco jasne, by wyraźnie można było określić grzechy.

6. Tylko przeciw Tobie zgrzeszyłem. Jeśli Dawid powiada, że zgrzeszył tylko przeciw Jahwe, kogo wyklucza? Z pewnością wyrządził zło Batszebie i Uriaszowi. Ważne jest podkreślenie, że w kontek­ście chodzi o to, kto ma prawo wydać sąd i wyko­nać wyrok (druga część w. 4). W Izraelu rodzina zamordowanego miała prawo do krwawej zemsty, nigdy też nie brakowało wrogów politycznych, chętnych przedstawić się jako ramię Boskiej spra­wiedliwości, każące krnąbrnego króla. Być może stwierdzenie to ogranicza uznanie winy przez Da­wida, tak że tylko Jahwe ma prawo go ukarać.

7. Zrodzony jestem w przewinieniu i w grzechu poczęła mnie matka. Jak to ma często miejsce w przypadku zwracania się do Boga, penitent prze­ciwstawia boską doskonałość wrodzonej ludzkiej słabości (zob. Hi 4,17; Ps 130,3-4; Jr 17,9). Ta sama myśl pojawia się w modlitwie do Amona pochodzą­cej z czasów XIX dynastii egipskiej. Wyznaje się tam, że rzeczą „normalną" jest, iż ludzie czynią zło, zaś Bóg okazuje miłosierdzie. Należy podkreślić, że w tym kontekście akt poczęcia nie jest uważany za grzeszny. Zachowania o charakterze seksual­nym, współżycie płciowe, ciąża i rodzenie dzieci - wszystkie czyniły człowieka nieczystym (zob. Kpł 15,16-33), jednak małżeństwo nigdy nie było uważane za rzecz grzeszną. Takie fragmenty jak Hi 15,14 oraz Iz 6,5 zwyczajnie definiują człowieka jako istotę z natury nieczystą w porównaniu z do­skonale czystym Bogiem. Chociaż psalm ten był przez niektórych komentatorów używany jako ar­gument przemawiający za doktryną „grzechu pier­worodnego", wydaje się, że właściwszą interpreta­cją jest postrzeganie go jako elementu ogólnego wyznania grzechu przez penitenta. W zaklęciach mezopotamskich pojawia się pogląd, że nie ma człowieka, który nie popełniłby grzechu - wszyscy żyjący są grzeszni. Wezwanie do wyznania grzesz­ności stanu ludzkiego pojawia się w egipskich Po­uczeniach Amenemope: „Nie mów: »Nie uczyniłem niczego złego«". Izraelici zgodziliby się z taką teo­logią, przyznawali bowiem, że skłonność do grze­chu charakteryzuje całą ludzkość. Nie uczynili jed­nak następnego kroku, typowego dla teologii chrześcijańskiej, i nie dopatrywali się przekazania grzechu Adama wszystkim ludziom.

8. Internalizacja jako Boże oczekiwanie. Jeśli zważyć obraz narodzin użyty w poprzednim wersecie i podobną frazę występującą w Hi 38,36, może mieć rację E. Daglish, którego zdaniem werset ten mówi o uzyskaniu wiedzy jeszcze w łonie (w „naj­bardziej wewnętrznej części" matki). Penitent przyznaje, że nie może się wymawiać brakiem wie­dzy. Był świadomy, nawet w łonie matki, jakie po­stępowanie jest prawe, nie uczynił jednak tego, co nakazuje prawo (zob. w. 3). Podobny obraz wiedzy zdobytej w okresie prenatalnym pojawia się w egip­skim Hymnie do Atona. Autor tego utworu wielo­krotnie wysławia boga za to, że jeszcze w łonie mat­ki udzielił mu wszystkiego, co niezbędne do prze­trwania. W celu przeciwstawienia się skłonności natury ludzkiej do nieposłuszeństwa, w egipskiej myśli religijnej pojawia się wezwanie do interna­lizacji/wewnętrznego przyswojenia sobie ma'at, „prawdy". Opisano ją jako chleb, który utrzymuje ludzi przy życiu (podobnie w królewskich roczni­kach Hatszepsut).

9. Hizop. Ten karłowaty krzak, Origanum syriacum (półkrzew z rodziny jasnotowatych/wargowych), porasta skaty na obszarze Palestyny. Aro­matyczny zapach wydzielany przez niebieskie i czerwonawe kwiatki i liście hizopu mogły przyczy­nić się do tego, że przypisywano mu właściwości lecznicze. W tekście biblijnym ma on jednak zwią­zek z obrzędami oczyszczeni, na przykład z rytua­łem oczyszczenia trędowatego w Kpł 14,4-6. Uży­wano go też podczas składania rytualnej ofiary z czerwonej krowy (Lb 19,6) oraz do pomazywania krwią odrzwi domów Izraelitów podczas Święta Paschy (Wj 12,22).

9. Biały/czysty. Tekst Iz 1,18 potwierdza, że w tradycji biblijnej biel utożsamiana jest z czysto­ścią. Ciemne kolory, szczególnie czerń, byty sym­bolem żałoby lub lamentacji - dwóch stanów zwią­zanych z nieczystością (zob. Ps 35,13-14; Za 3,3-5). W modlitwie asyryjskiej król wzywa swojego boga, by go „wybielił", uwalniając serce od grzechu bluźnierstwa. W języku akadyjskim czasownik „roz­jaśnić" pokrywa się z czasownikiem „wybielić". W jednym z babilońskich tekstów magicznych pąt­nik prosi, by mógł „stać się czysty jak niebiosa, oczyszczony jak ziemia i tak jasny jak środek nie­bios".

12. Serce czyste. Przyznawszy się do grzesznego stanu od chwili urodzin, pokutnik prosi teraz Boga, jedyną moc zdolną spełnić jego życzenie, by oczy­ścił jego „serce" (w tradycji hebrajskiej serce było uważane za ośrodek intelektu). Sumeryjska modlitwa pokutna zwraca się do bogów z prośbą o oka­zanie miłosierdzia i przemienienie „popełnionych grzechów... w dobroć". Słowa te są podobne do prośby z Lamentacji nad zniszczeniem Ur, w której wzywa się boginię Nanna do dopilnowania, aby „serce jej ludu było przed nią czyste!". Koncepcja odnowienia lub ponownego ukierunkowania poja­wia się również w wyroczni Ezechiela o odrodzeniu narodu, w której Bóg obiecuje „dać im serce nowe" (Ez 36,26).

13. Nie odbieraj mi świętego ducha swego. Cho­ciaż wzmianka o Bożym duchu pojawia się w tekś­cie wielokrotnie, jedynie w Iz 63,10-14 występuje wyrażenie „Duch Święty" jako synonim obecności Jahwe. Pozbawienie Bożej obecności lub wyłącze­nie ze społeczności z Bogiem jest najwyższą karą, jaką można sobie wyobrazić. W skali narodowej oznaczałoby to koniec związku przymierza oraz całkowite zniszczenie ludu (Jr 23,39; por. imię trze­ciego dziecka Ozeasza „Nie Mój Lud" w Oz 1,9). W przypadku rządzącego monarchy, który jest przedstawicielem Bożym, odcięcie od głosu lub obecności Jahwe byłoby sygnałem odrzucenia jego dynastii i jej wygaśnięcia (zob. komentarz na temat losu Saula w 1 Sm 16,14; 28,6). Pokutnik wznoszą­cy sumeryjską Modlitwę do wszystkich bogów błaga, by bóstwo „nie zrzuciło swego sługi w dół", przy­puszczalnie pozbawiając go przychylności z powo­du przewinień, których się dopuścił.

18. Nie radujesz ofiarą. Podobnie jak Jeremiasz, który atakował skorumpowany system kul­towy w Jerozolimie (Jr 6,20; 7,4; 31,31-35), Psalmi­sta odmawia wartości ofiarom zwierzęcym, jeśli pozbawione są podtrzymującego je wymiaru etycz­nego. W egipskim Pouczeniu Marikare pojawia się podobna myśl: „Milsza jest prawość sprawiedliwe­go niż wół złoczyńcy". Przesłanie to jest zbieżne z argumentacją Samuela (l Sm 15,22) i Ozeasza (6,6), że Bóg woli serce pełne poświęcenia i modli­twę prawego od rytualnej pantomimy (zob. komen­tarz do 1 Sm 15,22; Iz 1,16-17 oraz Jr 7,9). Myśl ta pojawia się również w babilońskiej literaturze mą-drościowej, gdzie pobożnych zachęca się do co­dziennego oddawania czci „ofiarą, modlitwą i ka­dzidłem". Najważniejsze jest jednak „zatroskanie w sercu" sprawami swojego boga.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.