Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie

[11] M. Erbetta, Gli Apocrifi del Nuovo Testamento, I, l, Casale Monferrato 1975, str. 8.
[12] Klemens Aleksandryjski, Kobierce I, 15, 69, 6 (SChr 30, 100).
[13] Wydanie polskie: św. Augustyn, Przeciw Faustusowi, księgi I-XXI, PSP 55, Warszawa 1991 oraz św. Augustyn, Przeciw Faustusowi, księgi XXII-XXXIII, [oraz Przeciw Sekundynowi], PSP 56, Warszawa 1991, przyp. red.
[14] Decrelum Gelasianum, uznając za apokryfy pisma różnych autorów, jak Tertulian, Klemens Aleksandryjski, Ezebiusz z Cezarei, Laktancjusz itd., idzie zbyt daleko w ocenie.
[15] Godnym uwagi może być przykład Dziejów Andrzeja, które sięgają drugiego wieku i są bardzo rozlegle: zob. J.-M. Prieur (wyd.), Acta Andreae, Turnhout 1989. Co do pryscylianów: zob. H. Chadwick, Priscilian of Avila, Oxford 1976, str. 76 nn.
[16] Niektóre teksty jednak przez pewien okres i w pewnych wspólnotach przyjmowano, jak Dzieje Pawła, Apokalipsa Jana, Hermas, Bamaba itd.
[17] Odmienny przypadek zachodzi, gdy pewne dzieło napisane przez jakiegoś autora przypisuje się innemu autorowi albo gdy mamy do czynienia ze sfałszowaniem dzieła: Hieronim skarży się, że jakiś fałszywy list krążył pod jego imieniem (Apologia 3, 25); 2 Tes 2, 2 nawiązuje do listów, które były w obiegu pod imieniem Pawła.
[18] Zob. W. Schneemelcher, Neutestamentliche Apokryphen, 1968, str. 6; Erbetta, dz. cyt., str. 9.
[19] Zob. W. Rordorf, Terra incognito. Recent Research on Christian Apocryphal Literaturę, especially on some Acts of Aposttes (konferencja wygłoszona w Oxfordzie w sierpniu 1991 r. z okazji X Internacional Conference of Patristic Studies, która zostanie wydana w „Studia Patristica").
[20] Dz. cyt., str. 7.
[21] R. McL. Wilson, New Testament Apocrypha, w: E. J. Epp-G. W. MacRoe, The New Testament and its Modern Interpreters, Philadelphia 1989, 429-455, str. 433 nn.
[22] Konstytucje Apostolskie zwracają uwagę, że jeszcze w drugiej połowie IV wieku pisano dzieła tego rodzaju, które moim zdaniem, należy zaliczyć do anonimów i falsyfikatów, a nie do apokryfów.
[23] Obieram jako granicę początek IV wieku, ponieważ później przede wszystkim manichejczycy szeroko się nimi posługują, o czym zaświadcza Augustyn i inni: zob. J.-D. Kaestli, L’utilisation. I dalej jeszcze pisze się takie teksty i są one, według mojego zdania, mniej naiwne od poprzednich (zob. Konst. Apost. VI, 16, 3).
[24] Zob. D. Luhrmann, Gal 2, 9 und die katholische Briefe. Bemerkungen zum Kanon und żur Regula fidei: ZNTW 72 (1981) 65-87.
[25] Zob. R. Penna, Anonimia e pseudoepigrafie, szczególnie str. 334 nn.; M. Pesce, Le trasformazioni dei documenti religiosi: dagli scritti protocristiani al canone neotestamentario: VetCh 26 (1989) 307-326, szczególnie str. 317 n. Pierwsze i pierwotne nauczanie, kerygmat, wspólnot założonych przez Pawła i innych apostołów do nas nie dotarło. Listy Pawła odzwierciedlają stan rzeczy, który nastąpił po ewangelizacji, w związku z wymianą wiadomości i pytań między Apostołem a jego wspólnotą w sprawie ściśle określonych zagadnień.
[26] Serapion rozumuje w taki oto sposób: wspomniany tekst, którego jeszcze nie znał, mógł być czytany, ponieważ przyjęli go chrześcijanie, którzy byli we wspólnocie. Wchodzi w grę kryterium przyjęcia i uznania księgi nieznanej i czytanej w Antiochii. Posługiwanie się nią przez „doketów" czyni ją podejrzaną; ale dokładne jej sprawdzenie wykazuje, że nie jest to tekst dobry, gdyż zawiera wprowadzone uzupełniające dodatki. Biskup wydaje osąd na podstawie treści, a następnie w nawiązaniu do tradycji innej, niż posiadana przez Kościół. To właśnie biskup decyduje o przyjęciu tekstu, ponieważ on jest gwarantem jedności wiary i ortodoksji wspólnoty. Zob. E. Junod, Eusebe de Cesaree, zwłaszcza str. 7 nn.
[27] Zob. Erbetta, III, 250-251. [wydanie polskie w: Tertulian, Wybór pism, PSP 5, Warszawa 1970, przyp. red.]
[28] Należy zobaczyć Bulletin AELAC l (1991), wydany w Brepols przez Association pour 1'etude de la litterature apocryphe chretienne. To międzynarodowe Towarzystwo ma na celu dokonanie nowego wydania w tłumaczeniu i z objaśnieniami wszystkich apokryfów chrześcijańskich lub tekstów uchrystianizowanych w Series Apocryphorum, które wchodzą do Corpus Christianorum z Brepols. Nie ogranicza się przeto do apokryfów w znaczeniu ścislym, ale „poszerza swój zakres zainteresowań na wszystkie teksty pseudoepigraficzne lub anonimowe z początków chrześcijaństwa, których zawartość stanowią osoby lub wydarzenia opisywane przez księgi biblijne. W miarę jak pisma te były chrystianizowane i rozpowszechniane, sięgały po osoby ze Starego Testamentu lub podejmowały tradycje żydowskie, które również pojawiają się w tej literaturze", str. 3 wspomnianego Biuletynu.
[29] R. McL. Wilson, New Testament Apocrypha, str. 429.
[30] Erbetta, I, l, 253-282.
[31] Inne pisma z Nag Hammadi, które noszą tytut „ewangelie", nie należą do ewangelicznego rodzaju literackiego.
[32] Egzegeci dyskutują nad jej powiązaniem z Ewangeliami synoptycznymi: czy jest ona zależna od nich czy od wcześniejszego niezależnego źródła, bądź też od wielu źródeł lub od zbiorów pierwotnych? Zob. H. Koester, Ancient Christian, str. 75— 128, gdzie omawia powiązania z Ewangeliami synoptycznymi i z Ewangelią Jana.
[33] Posługiwali się nią manichejczycy i ma związek z Dziejami Tomasza, ale wiele zawartych w niej sentencji ma paralele w tradycji synoptycznej.
[34] W W. Schneemelcher, New Testament Apocrypha, str. 154-178.
[35] Moraldi I, 57-90; Erbetta I, 2, 7-43; Schneemelcher I, 421-439; zob. E. Cothenet, Le Protoevangile de Jacąues: origine, genre et signification d'un premier midrash chretien sur Nativite de Marie: ANRW II, 25, 5 (1988) 4252-4269; Tenże, Protoevangile de Jacques: DBS 7 (1972) 1374- 1384.
[36] Zagadnienie dziewictwa Maryi było bardzo szeroko dyskutowane w drugim wieku: zob. M. Simon, Verus Izrael, Paris 1944, 277-296; Justyn, Dialog z Tryfonem, 48; Cothenet, Le Protoevangile, str. 4257 n. Zob. L. M. Peretto, La mariologia nel Protoevangelo di Giacomo, Roma 1955.
[37] Na Zachodzie tekst ten został odrzucony przez Decretum Gelasianum. Istniały jednak święta Joachima i Anny oraz Ofiarowanie Maryi w świątyni.
[38] Schneemelcher, I, 425.
[39] A. Battista-B. Bagatti, Edizione critica del testo araba delia „Historia Joseph fabri lignarii" e riceche sulla sua origine, Jerusalem 1978.
[40] Tekst: Schneemelcher I, 439-451; Erbetta I, 2, 78-101; Moraldi l, 247-279; co do dokładniejszego określenia tradycji rękopiśmiennej zob. S. Voicu, Notes sur l'Histoire du texte de l'Histoire de Venfance de Jesus, w. „Apocrypha, Le champ des apocryphes" 2 (1991) 119-132.
[41] Wstęp nie pochodzi z okresu wcześniejszego niż V wiek, nie występuje więc w najstarszych wersjach.
[42] Erbetta I, 2, 43-70.
[43] Na temat tego mało znanego dokumentu zob. A. Faivre, Apostolicite et pseudo-apostolicite dans la Constitution ecclesiastiąue des apótres. L'art de faire parler les origins: RevSR 66 (1992) 19-67.
[44] Zob. Julian Hills, Tradition.
[45] Z licznych źródeł wiadomo nam, jak wielką trudność napotykała w drugim wieku nauka chrześcijańska o zmartwychwstaniu.
[46] Zob. A. Di Berardino, Liste episcopali: DPAC 2, 1971-1973.