Religia Izraela (fragment)

Zainteresowanie ościennymi literaturami wzrosło pod koniec XVIII i na początku XIX wieku na skutek odkryć archeologicznych na Bliskim Wschodzie (od Iranu i Anatolii po Egipt i Arabię). Pozwoliły one w innym świetle spojrzeć na Biblię i prowadziły do lepszego rozumienia wielu jej ksiąg i religii Izraela.
Inwazja Napoleona na Egipt w 1798 roku zainaugurowała wiek odkryć, które trwają do dziś. Najpierw Francuzi, a następnie inni Europejczycy i Amerykanie rozpoczęli odkrywać groby, świątynie i wiele szczególnych miejsc ważnych do rozpoznania długowiecznej egipskiej cywilizacji. W XX wieku prace te rozciągnięto na inne obszary Bliskiego Wschodu: Irak, Turcję, Jordanię, Iran, Syrię, Liban, Palestynę. Stopniowo poznawano języki, którymi w starożytności tam mówiono, i historię ludów na nich żyjących. Przekopano tysiące wzgórz i innych miejsc, odkryto niezliczone teksty i artefakty. Z badań tych stopniowo wyłaniał się obraz starożytnego Wschodu i śródziemnomorskiego świata, pozwalając na rekonstrukcję jego historii, społeczności, instytucji, religii i wierzeń, zwyczajów i życia ludzi. Na tym tle starożytny Izrael oraz wczesny judaizm, dotychczas znane głównie przez Biblię, były tylko niewielkim, choć ważnym fragmentem, odkrywanego świata.
W dużej mierze wgląd w niego dokonywał się przez dokumenty pisane i literaturę. Jak udało się ustalić, pierwsze piśmiennictwo pojawiło się w sumeryjskich miastach-państwach Mezopotamii pod koniec IV tysiąclecia p.n.e. i nieco później w Egipcie, gdzie - jak się przypuszcza - zaadaptowano mezopotamski system piktograficzny, polegający na przedstawianiu przedmiotów, czynności i pojęć przy pomocy obrazów (ikon). Sumeryjskimi spadkobiercami w tym zakresie była także Babilonia i Asyria. Z czasem, gdy zaczęto używać różnych języków, system zapisu różnicował się, prowadząc do ukształtowania odmiennych alfabetów. I tak listy odnalezione w egipskiej miejscowości Amarna, będące korespondencją z Kanaanu do egipskiego suzerena, pisane przez kanaanejskich skrybów (pisarzy), posiadają formę języka babilońskiego z wplecionymi weń wielu lokalnymi idiomami.
Od 1823 roku można było odczytywać egipskie hieroglify, a od połowy XIX wieku asyryjskie i babilońskie pismo klinowe. Potrzeba było jednak kilkudziesięciu lat zanim na początku XX wieku wyniki badań nad nimi dało się wykorzystać do prac biblistycznych. W 1901 roku odkryto słynny Kodeks Hammurabiego pochodzący z 1700 roku p.n.e., który pozwala lepiej zrozumieć genezę prawa izraelskiego. Oprócz niego poznano jeszcze dwa starsze: kodeks króla Isin, Lipit-Isztara (1870 p.n.e.), oraz kodeks miasta Esznunna (1800). Ich analiza doprowadziła do wniosku, że korzeni prawnych przepisów biblijnych należy szukać nawet w czasach przedmojżeszowych. Plemiona proto-Izraelitów zapożyczyły je w mniejszym lub większym stopniu od ludności, która przed nimi osiedliła się w Kanaanie. A zatem niektóre prawa i zwyczaje starożytnego Izraela stanowiły tylko część praw obowiązujących na starożytnym Bliskim Wschodzie.
Teksty ryte pismem klinowym odnaleziono również w Boghazköy (na wschód od dzisiejszej Ankary), gdzie od 1906 roku prowadzone są wykopaliska. Pozwalają one badać historię państwa Hetytów, które istniało pomiędzy północną Syrią a Anatolią od XVII do XII wieku p.n.e. Umowy zawierane pomiędzy książętami hetyckimi a ich wasalami wykazują częściowo formalne podobieństwo do prawa przymierza Izraelitów zawartego pod Synajem.
Nie mniej bogate zbiory piśmiennicze odnaleziono na terenie Syrii w mieście Ugarit (Ras-Szamra). Gliniane tabliczki, na których je zapisano, zawierają różną treść, między innymi znajdują się na nich teksty mitologiczne i liturgiczne. Zbiory te powstały pomiędzy 1370 a 1190 rokiem p.n.e. (wtedy Ugarit zostało zburzone). Zredagowano je w ośmiu językach: ugaryckim, akadyjskim, huryckim, sumeryjskim, hetyckim, egipskim, w piśmie klinowym hetyckim i cyro-minoickim (mykeńskim). Mają one dla interpretacji Biblii duże znaczenie. Pozwalają zapoznać się z kulturą i cywilizacją kanaanejską. Odkrycia te przyczyniły się do lepszego zrozumienia tekstów biblijnych mówiących o wejściu proto-Izraelitów do Kanaanu. W mitologii ugaryckiej spotykamy również, zajmującego naczelną pozycję, boga Ela.
Od połowy XIX wieku trwały też prace archeologiczne na terenie miasta utożsamionego z Ur (miejsce pochodzenia Abrahama według wskazania Biblii). Odkryto tam wieżę schodową, kilka świątyń (Enunmach, Ninga) oraz pałaców (Dublalmach, Ehursag, Egipar), ale dla nauk biblijnych największe znaczenie miało znalezienie setek tablic zapisanych w języku sumeryjskim (teksty liturgiczne, mitologiczne, literackie). Do dzisiaj są one odczytywane. Choć Sumerowie nie wywierali bezpośredniego wpływu na starożytny Izrael, język sumeryjski był językiem liturgicznym Babilończyków, a literaturę religijną Babilończyków, z którymi Judejczykom przyszło się spotkać w czasie wygnania w VI wieku p.n.e., inspirowała właśnie literatura sumeryjska. Do literatury Babilonu i Asyrii istniał dostęp od XIX wieku dzięki poznaniu języka sumeryjskiego i akadyjskiego. Najważniejszy utwór babiloński spisany jest w języku akadyjskim - to epos Gilgamesz (opublikowany w 1930 r.) odnaleziony w Megiddo (kopia pochodząca z XIV w. p.n.e.). Wskazuje on, że stara literatura mezopotamska znana była w Kanaanie już w połowie II tysiąclecia p.n.e. Obecnie korzysta się także ze starszych wersji tego eposu. Zawiera on opis potopu, który jest pod pewnymi względami podobny do opisu biblijnego. Porównanie ich ujawnia też de-mitologizację prastarych tradycji dokonaną przez autorów biblijnych, którzy wcześniejszy literacki przekaz wykorzystali do propagowania monoteizmu - wiary w jednego Boga-Stwórcę.
Także sumeryjskie i akadyjskie inskrypcje królewskie oraz teksty o charakterze kronikarskim (np. roczniki królów asyryjskich, kroniki babilońskie, korespondencja królów z wasalami i odwrotnie) pomagają w uściśleniu przebiegu niektórych wydarzeń związanych z historią starożytnego Izraela. Odkrycia z Mari, miasta nad środkowym Eufratem (obecnie Syria) sięgają okresu środkowego brązu II (2000-1550), gdy rozwijały się państwa-miasta mezopotamskie. Znaleziono tam około 25 tysięcy glinianych tabliczek (XIX-XVIII w. p.n.e.) z tekstami o treści gospodarczej, administracyjnej, prawniczej oraz korespondencję ostatniego króla Mari, Zimri-Lima. Odsłaniaj ą one historię i geografię pomocnej Mezopotamii oraz pozwalają dokładniej lokalizować różne miejsca na terenie Syro-Palestyny. Mają także znaczenie dla badaczy języków semickich grupy północno-zachodniej. Okazują pomoc przy określaniu form działalności prorockiej. W końcu przez podobieństwo imion występujących na tabliczkach z Mari do imion biblijnych patriarchów (Abrahama, Labana, Jakuba) przybliżają czasy najdalszych protoplastów Izraela i struktur społecznych, jakie wówczas mogły istnieć.
Z XVII wieku p.n.e. pochodzi natomiast około 5 tysięcy dokumentów zapisanych pismem klinowym odnalezionych w Nuzi, miejscowości leżącej w pomocnej Syro-Palestynie (dzisiejszy Irak), w dawnym regionie Charanu, gdzie mieli żyć proto-Izraelici przed przyjściem na teren Kanaanu. Teren ten w XVII wieku p.n.e., z którego pochodzą teksty, był kontrolowany przez Hurytów - lud indoeuropejski przenikający do Mezopotamii z północy (znamy go z Biblii jako Hurytów i Hiwitów).
Nie mniej ważna dla zrozumienia tekstów biblijnych jest kultura Egiptu. Do jej poznania skłania pobyt części proto-Izraelitów w kraju faraonów. Szczególne znaczenie mają inskrypcje w piramidach, literatura propagandowa i polityczna (miała ona wpływ na opis prowadzenia walki o tron w czasach Dawida - por. 1-2 Sm i 1-2 Krl) oraz piśmiennictwo z okresu hellenistycznego. Równie ważne są także teksty z Tel el-Amarna, stolicy faraona Amenofisa IV Echnatona (1364-1346 p.n.e.) i ośrodka kultu Atona, położonej na wschodnim brzegu Nilu między Memfis a Tebami, gdzie odkryto w 1887 roku archiwum Amenofisa IV i jego ojca Amenofisa III (1403-1364 p.n.e.), złożone z około 400 tabliczek glinianych zapisanych pismem klinowym. Stanowią one cenne źródło wiedzy o życiu kulturalno-religijnym Egiptu oraz sytuacji polityczno-etnicznej na Bliskim Wschodzie i w Kanaanie przed zasiedleniem go przez (proto-)Izraelitów. Nie mniejszą wagę mają też odkryte w Egipcie papirusy i ostraki aramejskie, które pochodzą z kolonii na wyspie Elefantynie (Elefantyna po staroegipsku Jewed = Miasto Słoni) z V wieku p.n.e. Żydzi, tworzący tam egipski garnizon, utrzymywali kontakty z Jerozolimą i posiadali własną świątynię.