Religia Izraela (fragment)

Drugie całościowe przedstawienie historii Izraela należałoby datować na około 520 rok p.n.e. i łączyć również z wygnaniem Judejczyków do Babilonii. Ze względu na kapłański język i teologię nazywa sieje „dziełem kapłańskim". Różniło się ono od „wygnaniowej historii jerozolimskiej" doktryną, a zostało zainspirowane nauczaniem proroków Jeremiasza, Ezechiela i deutero-Izajasza. Nieco później zostało ono uzupełnione materiałami kultowymi (m.in. o Kodeks Świętości - Kpł 17-26), stając się „poszerzonym dziełem kapłańskim".
Pozostaje wyjaśnić, kiedy ukształtowały się teksty zawarte obecnie w Księdze Powtórzonego Prawa. Pierwsze spisanie tego źródła nastąpiło za czasów reformy religijnej podjętej przez króla judzkiego Ezechiasza (716-687 p.n.e.). Owo ezechiaszowe Deuteronomium (= Kodeks Deuteronomiczny: Pwt 12-26) mogło się inspirować starą Księgą Przymierza i zawierało teologię podobną do wspomnianej „historii jerozolimskiej". Następnie zostało ono poszerzone w czasach króla Jozjasza (koniec VII w. p.n.e.), a w czasie wygnania babilońskiego rozwinięte w powstającą wtedy tzw. „deuteronomistyczną historię", obejmującą księgi od Powtórzonego Prawa do drugiej Księgi Królewskiej.
Scalenie owych zbiorów nastąpiło około roku 450 p.n.e., kiedy połączono „niekapłańską historię jerozolimską" z rozszerzonym „dziełem kapłańskim". Około pięćdziesiąt lat później do tak powstałego dzieła dołączono jeszcze raz poprawione Deuteronomium.
Ta uproszczona wersja powstania Tory, bodaj najbardziej obecnie przekonująca, pomijająca wszakże trudne kwestie szczegółowe, nie powinna stwarzać wrażenia, że uczeni osiągnęli w tym zakresie consensus. Należy pamiętać, że poruszamy się w sferze hipotez i jak dotąd złożoność tekstu Pięcioksięgu nie pozwala udzielić prostych odpowiedzi na proste pytania.
Równie skomplikowane jest powstanie dwóch następnych części Biblii hebrajskiej, które określane są w klasycznym podziale judaistycznym mianem Prorocy pierwsi (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl) oraz później powstałe tworzące tzw. dzieło kronikarskie (1-2 Krn i Ezd-Ne). Są one szczególnie ważne dla historyków religii. W tych wcześniejszych Martin Noth odkrył wyraźne ślady redaktorów, chcących zsynchronizować je na pewnym etapie przekazu z ideologią Księgi Powtórzonego Prawa, dlatego tworzą one - jak je nazywa - „dzieło deuteronomistyczne" (Księga Powtórzonego Prawa po łac. Deuteronomium). Uważa się, że ukształtowało się ono pod wpływem różnych tradycji podobnie jak Pięcioksiąg, a ostatecznie zostało zredagowane w czasie wygnania babilońskiego (VI w. p.n.e.), choć obejmuje materiał wcześniejszy, który był już kilkakrotnie redagowany. Celem redakcji deuteronomistycznej było ukazanie dziejów Izraela z perspektywy mieszkańców Judy, w duchu obowiązującej w niej ideologii. Natomiast „dzieło kronikarskie" związane było ze środowiskiem kapłańskim i powstało pod koniec IV lub na początku III wieku p.n.e. w okresie restauracji wspólnoty judaistycznej po wygnaniu babilońskim. Napisane było prawdopodobnie przez jednego, anonimowego autora.
Natomiast izraelskie księgi prorockie powstawały w nurcie zwanym profetyzmem, który był obecny niemal na całym starożytnym Bliskim Wschodzie. Profetyzm izraelski wykazywał na ich tle specyfikę łatwą do uchwycenia. Przede wszystkim służył on utrwalaniu i szerzeniu jahwizmu. Wśród znanych proroków starożytnego Izraela (okres przedmonarchiczny: Abraham, Mojżesz, Debora, Samuel; okres monarchii: Natan, Gad, Eliasz, Elizeusz) byli tacy, którzy pozostawili po sobie spuściznę literacką. Należą do nich (w chronologicznym ujęciu):


VIII wiek p.n.e. - w północnej części płaskowyża Amos i Ozeasz w południowej Micheasz i proto-Izajasz (autor Iz 1-39);

VII wiek p.n.e. - Sofoniasz, Nahum, Habakuk i Jeremiasz;

VI wiek p.n.e.:
w okresie wygnania babilońskiego (586-538) - Ezechiel i deutero-Izajasz (autor Iz 40-55);
bezpośrednio po wygnaniu - Aggeusz, Zachariasz, trito-Izajasz (autor Iz 56-66);

V wiek p.n.e. - Malachiasz i Abdiasz;

IV-III wiek p.n.e. - w okresie hellenistycznym: autor Księgi Joela i deutero-Zachariasz (Zch 9-14).


Odtwarzając proces powstawania ksiąg prorockich, należy wskazać na fakt, że pewną działalność literacką przypisywano już najstarszym prorokom. Niejednokrotnie prorocy wykazują wzajemną zależność w przepowiadaniu, co może świadczyć, że odwoływali się do spisanych zbiorów swych nauk (np. Ezechiel korzysta z Jeremiasza, Izajasz z Amosa). Równolegle z przekazem spisanych fragmentów trwał (prawdopodobnie aż do wygnania) ustny przekaz tradycji prorockich, którą później utrwalono na piśmie. Przekaz ten wywarł znaczny wpływ na ostateczne uformowanie się ksiąg prorockich. Na wcześniejszym etapie funkcjonowały tylko mniejsze zbiory spisane, dostrzegalne najlepiej w księgach dwunastu proroków mniejszych. Pozostałe księgi Biblii hebrajskiej są luźno związane z dziejami Izraela. Ich autorzy są anonimowi. Starali się przez swe budujące opowiadania przede wszystkim pouczać.
O procesie powstawania ksiąg świętych judaizmu należy pamiętać, kiedy przyjdzie się do nich odwoływać w rekonstrukcji dziejów religii starożytnego Izraela. Kreślona przez nie historia odbiega znacznie od tej, która wyłania się w wyniku badań krytycznych. Opisane w Biblii hebrajskiej dzieje Izraela ujęte zostały nie w perspektywie historycznej, lecz zbawczej ekonomii Boga, dlatego teolodzy zwykli je nazywać historią zbawienia. Eksponowane są w nich szczególnie ważne wydarzenia dla ludu izraelskiego, takie jak jego wybór dokonany przez Boga, złożona mu obietnica trwania i rozwoju oraz ziemi, wyjście z niewoli egipskiej, przymierze będące umową między Bogiem Jahwe a Izraelem (Izrael zobowiązał się do przestrzegania danego mu przez Boga prawa, a Bóg do opieki nad nim i zachowania go przy życiu), ustanowienie monarchii, ukonstytuowanie po wygnaniu babilońskim wspólnoty teokratycznej skupionej wokół Tory i kultowego centrum w Jerozolimie. Hagiografowie izraelscy postrzegali swą historię głównie w kategoriach religijnych. Wiązano ją na przestrzeni wieków z nieustannym doświadczaniem sacrum, które charyzmatyczni przywódcy Izraela interpretowali i przekładali na normy prawa, rządzące życiem jednostki i całej społeczności, utrwalając w ten sposób świadomość sakralności dziejów Izraela.
Obecnie nikt nie wątpi też w to, że kultury starożytnego Bliskiego Wschodu miały bezpośredni wpływ na różne etapy powstawania Biblii judaizmu. Wystarczy spojrzeć na występujące w niej przysłowia, przypowieści, narrację historyczną, mity, kodeksy prawa, poematy miłosne, proroctwa, aby dostrzec, że w innych literaturach tego obszaru kulturowego mają one częściowo pierwowzory i paralele. Poznanie tych uwarunkowań tekstu biblijnego ma duże znaczenie dla historyka, korzystającego z niego przy rekonstrukcji historii religii starożytnego Izraela.
Na (proto-)Izraelitów na poszczególnych etapach ich dziejów oddziaływały różne kultury. Ich wpływy docierały zarówno na teren Palestyny, jak i poza nią, w tych momentach historii, kiedy byli oni w niewoli egipskiej, asyryjskiej, babilońskiej, perskiej, syryjskiej, rzymskiej (wpływy hellenistyczne) oraz na diasporę żydowską w miejscach jej istnienia (zwłaszcza Persja, Egipt, Syria). Znalazło to odbicie w literaturze biblijnej starożytnego Izraela. Tych wpływów przez wieki uczeni nie doceniali.