Religia Izraela (fragment)

Odnalezione teksty z Elefantyny ukazują judaizm po wygnaniu babilońskim (VI/V w. p.n.e.) oraz warunki życia w Egipcie pod panowaniem perskim.
Poznane antyczne piśmiennictwo bliskowschodnie pozwala zaznajomić się między innymi z obowiązującymi na tym terenie systemami wierzeniowymi. Ich formę przekazu nazywa się zwykle mitami. Przez mit rozumie się narrację o bogach i herosach, odnoszącą się do odległej przeszłości. Na starożytnym Bliskim Wschodzie, jak i poza nim, powstało wraz z tym rozróżnieniem kulturowym przeświadczenie, że mity wyznaczają różne perspektywy i przywołują różne szczegóły. Na ogół objaśniają powstanie świata i naturę ludzkiej egzystencji, społecznego porządku jako wyraz aktywności indywidualnego bóstwa, które zwykle stoi na czele panteonu innych bóstw. Przy czym nie są konstrukcjami zwartymi i systematycznymi, wyczerpującymi ów opis. Mimo to są ważne i wraz z innymi odkrywanymi artefaktami rzucają światło na historyczny rozwój. Mity kosmogoniczne mają zazwyczaj etiologiczny charakter. Wyjaśniają jak powstał świat, który jest postrzegany przez pisarza. Jaki był jego pierwotny projekt, chociaż obecnie uległ przemianie pod wpływem ludzkiej aktywności (na skutek uprawy ziemi i urbanizacji). Niemniej -jak ujmują to mity - powróci on do pierwotnego stanu, sięgającego okresu sprzed nastania człowieka. Również sama Biblia w swych kosmogonicznych obrazach jest w dużej mierze mitologiczna. Wiele materiału z pierwszych jedenastu rozdziałów Księgi Rodzaju ma swe wyraźne związki ze starożytnymi literaturami Bliskiego Wschodu i posługuje się ich mitologicznym językiem, używając go już w obrębie nowych tradycji religijnych przenikniętych odmiennymi wierzeniami, których podstawowym rysem jest monoteizm, co stało się szczególnie wyraźne od czasów prorockich (IX-VIII w. p.n.e.).
Pomimo licznych podobieństw pomiędzy tekstami biblijnymi a innymi literaturami starożytnego Bliskiego Wschodu istnieją między nimi także istotne różnice. Często autorzy biblijni przyjmowali z nich formy, pojęcia, schematy literackie, ale odrzucali wszystko to, co było sprzeczne z ich wierzeniami religijnymi. Korzystali bowiem z własnego indywidualnego i wspólnotowego doświadczenia, z różnych dokumentów i tradycji ustnych, poddając je ocenie umysłu otwartego na religijne inspiracje. Tak zatem wcześniejsze tradycje ustne i literackie wykorzystywali dla potrzeb własnej religii, nadając im, wraz z upływem czasu, coraz wyraźniejszy rys monoteistyczny.

2.2. TALMUD

Przemiany, do jakich doszło w drugiej połowie I wieku n.e. po zburzeniu przez Rzymian Jerozolimy i wraz z nią świątyni jerozolimskiej, centralnego miejsca kultu judaizmu, doprowadziły do reorganizacji życia religijnego Żydów i powstania ideologii, która pozwoliła je odrodzić. Walnie przyczynili się do tego uczeni żydowscy zwani „mędrcami" (hebr. chachamim) lub „rabinami". Oni byli twórcami Talmudu i uzupełniającej go Tosefty. Napisany po hebrajsku i aramejsku pozostanie w centrum naszej uwagi, ponieważ oddziaływanie jego na judaizm było (i jest) tak silne, iż pod jego wpływem przybrał on specyficzny rys i nazwany został judaizmem od tytułu tego dzieła „talmudycznym" lub od jego twórców „rabinicznym". Talmud podobnie jak Biblia jest jednocześnie źródłem poznania judaizmu na różnych etapach jego rozwoju, a zarazem środkiem przekazu świętych tradycji następnym pokoleniom wyznawców judaizmu. Sam termin „talmud" został przyjęty do języka polskiego z hebrajskiego. Hebrajskie słowo talmud ma kilka znaczeń: w pierwszym rzędzie oznacza naukę, nauczanie, lekcję, studiowanie, a następnie Torę ustną (hebr. Tora sze-beal-pe) - objawioną naukę, otrzymaną w starożytności, według tradycji biblijnej, od Boga przez Izraelitów i przekazywaną przez wyznawców mozaizmu do końca I wieku n.e. ustnie, a następnie utrwaloną na piśmie w Misznie, Tosefcie, Gemarze, midraszach halachicznych i hagadycznych. W ten sposób Torę ustną rabini przygotowali do stałego dalszego przekazu. O pracy tej w odniesieniu do jednego z najwybitniejszych tannaitów, Akiwy (zm. 135) tak napisano w Awot deRabbi Natan (rozdz. 18):
Rab. Akiwa był jak pracownik, który wziął swój kosz i wyszedł na zewnątrz. Znalazł pszenicę i włożył ją do niego; znalazł jęczmień i włożył go do niego; znalazł żyto i włożył je do niego; znalazł soczewicę i umieścił ją w nim. Gdy wrócił do domu, odłożył pszenice, oddzielnie, jęczmień oddzielnie, ziarna do ziaren. Rab. Akiwa uczynił podobnie, dzieląc całą Torę na kręgi.
Terminu „talmud" używa się w ścisłym znaczeniu jako nazwy własnej na oznaczenie dzieła rabinów-amoraitów (aram. amora = dyskutujący), tzw. Gemary (od aram. gamar = dopełnić), powstałego niezależnie od siebie w dwóch ośrodkach - w Palestynie w III-IV wieku i Babilonii w III-V/VI wieku, stąd nazwy: Talmud palestyński zwany niekiedy jerozolimskim i Talmud babiloński. W szerszym znaczeniu - w takim będzie ono używane dalej - „talmud" oznacza Misznę i Gemarę jako jedno dzieło.
Miszna, będąca dziełem rabinów-tannaitów (aram. tanna = powtarzający), stanowi zbiór praw i zwyczajów społeczności żydowskiej zawartych w wypowiedziach ponad stu nauczycieli, lecz nie jest kodeksem, ponieważ w wielu kwestiach przytacza odmienne opinie uczonych. Opisuje także funkcjonowanie teokratycznego państwa Izraelitów ze wszystkimi instytucjami publicznymi: świątynią, kapłaństwem, ofiarami, sanhedrynem itp. Zawiera ponadto opowiadania i interpretacje Pism świętych. Materiał ten, mimo wcześniejszego zakazu utrwalania go na piśmie, na mocy decyzji rabinów został zapisany. Dokonano tego w języku późnohebrajskim zwanym misznaickim. Stanowi on rdzeń talmudycznej tradycji. Zbierało ją i utrwalało na piśmie sześć generacji tannaitów. Mieli oni poprzedników w okresie pre-tannaickim (od II w. p.n.e. do 20 r. n.e.), choć niewiele potrafimy powiedzieć o ludziach, którzy przyczynili się do dokonania ówczesnych przemian w judaizmie. W pierwszym rozdziale traktatu misznaickiego Pirke awot wspomniano tylko niektórych z nich. Tradycja zapamiętała imię Antygonusa z Socho, uważając go za ucznia Szymona Sprawiedliwego. W dziele Awot deRabbi Nathan napisane jest, że Antygonus doczekał się dwóch uczniów - Cadoka i Boethusa, ale nie wiadomo, czy można polegać na tej informacji. Dalsze dzieje przekazu tradycji w judaizmie łączone są z tzw. pięciu parami (hebr. zugot) uczonych żydowskich. Miszna utrzymuje, że wyszczególnione imiennie osobistości, stanowiące owe pary, to nasiim, książęta (tytuł zaczerpnięty z odnowicielskiej wizji Ezechiela wyłożonej w ostatnich rozdziałach Księgi Ezechiela), przywódcy sanhedrynu i całej teokratycznej wspólnoty żydowskiej, oraz ich zastępcy zwani awot beit din (przewodniczący sądu), i dodaje, że byli oni faryzeuszami. Pozostaje to jednak w sprzeczności z przekazem zawartym w pismach Józefa Flawiusza i Nowego Testamentu, z których wynika, że każdorazowo faktycznym przywódcą sanhedrynu był sam arcykapłan. Dlatego wydaje się, że osoby tworzące owe zugot to przywódcy stronnictwa faryzejskiego, którym w czasach rabinicznych (II w. n.e.) przypisano funkcje przewodniczących sanhedrynu. Z nich najlepiej znana jest para tworzona przez Hillela i Szammaja, o której kilkakrotnie wzmiankuje Miszna. Po nich następuje sześć generacji uczonych zwanych tannaitami (20-200). Po ostatniej nastał tzw. okres przejściowy, trwający od 200 do 220 roku. Misznę poddawano wówczas ostatnim obróbkom redakcyjnym. Dzieła tego dopełnili - jak się ich nazywa - „półtannaici", głównie rabini Chija i Bar Kapara, uczniowie ostatniego redaktora Miszny Jehudy Księcia (Jehuda ha-Nasi). Ukończona Miszna stała się najwcześniejszym tekstem rabinicznym służącym nauczaniu, a zarazem najstarszym programem (curriculum) nauczania rabinicznego znanym z tamtych czasów.
Miszna dzieli się na 6 części (sedarim = porządki; skrótowo zwie sieje Szas), a każda z nich dotyczy szerokiego obszaru żydowskiego życia. Obejmują one w sumie 63 traktaty (masechet, l.mn. masechtof). Każda część zawiera od kilku do kilkunastu traktatów, a te składają się z rozdziałów (perek, l.mn. perakim; jest ich 523) podzielonych na lekcje zwane misznajot lub halachot.