Zarys teologii św. Jana

1) Eschatologia aktualna i eschatologia przyszłości

a) Fundamentalnym wydarzeniem eschatologicznym jest wcielenie. Dzięki niemu bowiem zaistniała konkretna Rzeczywistość, którą jest Bóg-Człowiek. Z tym faktem zbawcza historia ludzkości weszła w swoją ostateczną fazę. Chrystus Pan również jest świadomy swego posłannictwa polegającego na urzeczywistnieniu planu usta­lonego w wieczności (J 7,30; 16,25.29; 17,1nn), dlatego wie, że ma wypełnić wszystko w wyznaczonym czasie (J 7,5.8) oraz o oznaczonej godzinie (J 2,4; 5,25.28; 7,30; 8,20; 16,14; 1 J 7,18), gdyż dzień Jego zapowiedziany był przez proroków (J 8, 56). Dzień ten, zbiegający się z Jego przyjściem, jest dniem ostatecznym, tzn. dniem sądu nad światem. Sąd ten dokonuje się w obecności Chrystusa, który jest światłością i życiem, a polega na tym, że człowiek musi opowiedzieć się przeciw Jezusowi lub za Jezusem (J 3,18n; 5,22.25; 12,31). Dokonuje się też wielka wojna eschatologiczna, w której wszystkie wrogie siły, nazwane ciemnością, przeciwstawia­ją się Jezusowi, który jest światłością i który odnosi zdecydowane zwycięstwo nad mocami ciemności (J 12,31; 16,33). Dzięki temu zwycięstwu dokonuje się zmar­twychwstanie. W Chrystusowym zwycięstwie i zmartwychwstaniu uczestniczy czło­wiek wierzący w Niego i dzięki temu może uczestniczyć w życiu wiecznym (J 5, 24; 11,25n).
Podczas misji ziemskiej Chrystusa dokonał się sąd nad światem, zaistniało zwy­cięstwo nad wrogimi siłami, wszyscy wierzący otrzymali życie wieczne, nastąpiło zmartwychwstanie. Wszystkie te rzeczywistości nie mogły zakończyć się z chwilą dopełnienia ziemskiej działalności Chrystusa. Owszem, stały się wieczne w Kościele dzięki działaniu Ducha Świętego. Dzięki temu działaniu bowiem życie wieczne zstępuje na świat poprzez sakramenty (J 3,5; 6,63; 7,39; 19,34), a także poprzez miłość, która przejawia się w działalności apostolskiej Kościoła, rozszerza królestwo Boże i przygotowuje ludzi na powtórne przyjście Chrystusa. Rozwojowi życia Bożego na ziemi towarzyszą prześladowania, nienawiść i ucisk (u Synoptyków za­powiadały one przyjście królestwa Bożego). Są to znamiona walki między ciemnością i światłem, jaka towarzyszyła ziemskiej działalności Chrystusa i która przedłuża się w życiu wiernych. Kto więc grzeszy, powstaje przeciw światłości (1 J 3,4), kto świadczy miłość, jest zwolennikiem światłości (1 J 2,8-11). W walce tej obecny jest Duch Święty i sprawia, że zwycięstwo Chrystusa jest w Kościele wieczne. Tak więc życie wieczne oraz zmartwychwstanie, a także walka i sąd są zawsze aktualne, gdyż dokonują się w każdej obecnie przemijającej chwili.
b) Jak dla Synoptyków, tak i dla Jana sąd i zmartwychwstanie nie są jedynie wydarzeniami dokonującymi się obecnie. Całkowite bowiem ich urzeczywistnienie zaistnieje przy końcu czasów. Wiele tekstów w czwartej Ewangelii mówi o sądzie i o zmartwychwstaniu do życia lub do śmierci, co dokona się „w dniu ostatecznym" (por. 5, 27-29; 6, 39n.44.54; 11,24).

2) Jedność eschatologii

Eschatologia aktualna i eschatologia czasów ostatecznych, teraźniejszość i przy­szłość, w czwartej Ewangelii są ściśle związane. Decydująca i ostateczna godzina - sąd i zmartwychwstanie - ukazane są jako współczesne, jako obecne i przyszłe zarazem (J 3, 36: „Kto wierzy w Syna, ma życie wieczne; kto zaś nie wierzy Synowi, nie ujrzy życia, lecz grozi mu gniew Boży"; 4, 23: „Nadchodzi... godzina, owszem już jest, kiedy to prawdziwi czciciele będą oddawać cześć Ojcu w Duchu i prawdzie, a takich to czcicieli chce mieć Ojciec"; por. 5, 25...). Stąd wynika jedność Janowej eschatologii: teraźniejszość spotyka się z przyszłością. Tak więc nasza sytuacja w dniu sądu jest ściśle powiązana z naszym stanem aktualnym (1 J 2,28; 3,2; 4,17), gdyż sąd końcowy będzie zatwierdzeniem sądu dokonującego się aktualnie. Relacja sądu jednego do drugiego podobna jest do relacji ziarna do owocu (1 J 3,9: „Każdy kto narodził się z Boga, nie grzeszy, gdyż trwa w nim nasienie Boże"). Ziarno jest początkiem życia, które udzielane jest człowiekowi w chwili nowego na­rodzenia z góry (J 3, 4n), owocem zaś jest całkowite uczestnictwo w ożywiającym świetle Bożym, gdy to zobaczymy Boga takim, jaki jest (1 J 3, 2). Ujrzymy też wów­czas Jego chwałę (J 17, 24), a zarazem dowiemy się, kim my sami jesteśmy (1 J 3, 2). Wtedy nasza wiara zostanie zastąpiona doskonałym poznaniem.
Należy dodać, że eschatologia Jana jest eschatologią objawienia.

3) Chrystus fundamentem eschatologii

Chrystus sprawia, że teraźniejszość i przyszłość eschatologiczna stanowią jedność. W Nim bowiem dokonało się zjednoczenie świata ludzkiego z boskim i dzięki temu zanikło przeciwstawienie między „tu" i „tam", między „z góry" i „z dołu" (J 1,14.18.51), między życiem i śmiercią (J 5,24; 11,25) oraz między czasem i wiecznością (J 8, 58). W Jezusie skonkretyzowała się eschatologia objawienia, gdyż zakryta w Nim pełnia Bóstwa zaczęła się ludziom objawiać, tak że Chrystus mógł wreszcie powiedzieć: „Kto Mnie zobaczył, zobaczył także i Ojca" (J 14, 9).
Rzeczywistość eschatologiczna dokonuje się nadal w Kościele, ponieważ on jest przedłużeniem obecności i działalności zbawczej Jezusa - w całym Kościele oraz w poszczególnych wiernych. W Kościele i w wiernych spotyka się bóstwo z czło­wieczeństwem, w Kościele i w poszczególnym wiernym wieczność staje się obecnością, choć obecność ta jest zakryta. Jak niegdyś Jezus, tak Kościół i wierni zdążają ku tej godzinie, w której pojawia się Chrystus (1 J 3,1-2; J 17,24), do dnia ostatecznego (J 6, 40.44-47), w którym całkowicie i ostatecznie zatriumfuje wieczność. O tym wszystkim poucza szczególnie mowa pożegnalna w wieczerniku.
Ponieważ życie chrześcijanina zmierza do całkowitego upodobnienia się do Chrystusa, więc życie to ma charakter dynamiczny i doskonałość w nim osiągana wciąż zdąża do większego rozwoju. Motorem jej działania jest nadzieja (1 J 3,2-3: „Wiemy, że gdy się objawi, będziemy do Niego podobni... Każdy zaś, kto pokłada w Nirn tę nadzieję, uświęca się, podobnie jak On jest święty").