"Tyś Matką wszech żyjących" - typologia Ewa-Maryja

Protoewangelia

„Wówczas rzekł PAN Bóg do węża: «Ponieważ to uczyniłeś, bądź przeklęty wśród bydła i polnych zwierząt. Na brzuchu będziesz pełzać i proch będziesz jeść przez wszystkie dni swego życia. Wprowadzam (hebr. šît) nieprzyjaźń (hebr. ʼêbā(h)) między tobą a niewiastą (hebr. haʼiššā(h)), między twoim potomstwem a jej potomstwem. Ono (hebr. hûʼ) zdepcze ci głowę, a ty zranisz mu piętę»” (Rdz 3,14-15).

Już od czasów św. Ireneusza z Lyonu (ojciec i doktor Kościoła żyjący w II wieku) werset Rdz 3,15 bywa często nazywany „protoewangelią”: Ojcowie Kościoła rozumieli zawarte w tej wypowiedzi słowa jako pierwszą dobrą nowinę, która zapowiada przyszłe definitywne zwycięstwo nad złem i śmiercią. Natchniony tekst mówi o trwałym stanie wrogości między wężem i niewiastą oraz ich potomstwem: hebrajski termin šûp opisując działanie potomstwa niewiasty wobec węża zapowiada „zmiażdżenie jego głowy”. Egzegeci wyjaśniając atak węża na człowieka, wyrażony tym samym czasownikiem (hebr. šûp), sugerują nieco inną wymowę wypowiedzi: „będziesz usiłował ugryźć” – w ten sposób możliwa jest zapowiedź ostatecznego zwycięstwa nad śmiercią, której dokona niewiasta-rodzicielka.

Ważna jest kwestia rozumienia „potomstwa”, o którym mówi biblijny tekst. Grecki przekład (LXX) rozumie przez potomstwo jednostkę, precyzując jednocześnie, że chodzi o potomka męskiego (gr. autos = Mesjasz), natomiast łacińskie tłumaczenie (Wulgata) odczytuje w tym miejscu rodzaj żeński (łac. ipsa), czyniąc w ten sposób z niewiasty (Maryi) pogromczynię węża. Hebrajski oryginał podmiot zwycięstwa określa zaimkiem osobowym, którego zapis spółgłoskowy (hebr. hwʼ), zwłaszcza w tekście Pięcioksięgu, pozwala czytać tę część mowy zarówno jako formę męską hûʼ, jak i żeńską hîʼ. Stąd też, w pierwszym przypadku zwycięzcą jest potomstwo (potomek) niewiasty: „Ono zmiażdży ci głowę”, natomiast w drugim sama niewiasta okazuje się zwycięską. Możliwe, że biblijny autor myślał o określonej niewieście, powołanej do spełnienia roli w historii zbawienia: na początku była to Ewa, jednak w historii zbawienia zastąpi ją inna niewiasta, którą może być tylko matka obiecanego zbawiciela. W ten sposób natchniony tekst przechodzi od pierwszej chronologicznie niewiasty do pierwszej w porządku hierarchii. Rdz 3,15 to pierwsza zapowiedź dobrej nowiny o zwycięstwie nad złem.

Maryjna interpretacja Rdz 3,15 została utrwalona w łacińskim przekładzie Wulgaty (łac. ipsa [zamiast ipsum] conteret caput tuum – „ona zdepcze głowę twoją”). Trzeba jednak mocno podkreślić, że teologiczna zapowiedź obu wypowiedzi jest identyczna: dotyczy bowiem ostatecznego wyzwolenia spod przemocy szatana i zła, w którą popadł człowiek przez swój grzech. Zapowiedziane w Rdz 3,15 zwycięstwo będzie dziełem potomstwa niewiasty, którą w sensie dosłownym jest Ewa, a w sensie typicznym Maryja, Matka Mesjasza.