PRZEMIENIENIE PAŃSKIE - ROK C

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

PRZEMIENIENIE PAŃSKIE – Rok C

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Wieczne panowanie Syna Człowieczego

Czytanie z Księgi proroka Daniela

Patrzałem, aż postawiono trony, a Przedwieczny zajął miejsce. Szata Jego była biała jak śnieg, a włosy Jego głowy jakby z czystej wełny. Tron Jego był z ognistych płomieni, jego koła - płonący ogień. Strumień ognia się rozlewał i wypływał od Niego. Tysiąc tysięcy służyło Mu, a dziesięć tysięcy po dziesięć tysięcy stało przed Nim. Sąd zasiadł i otwarto księgi.

Patrzałem w nocnych widzeniach: a oto na obłokach nieba przybywa jakby Syn Człowieczy. Podchodzi do Przedwiecznego i wprowadzają Go przed Niego. Powierzono Mu panowanie, chwałę i władzę królewską, a służyły Mu wszystkie narody, ludy i języki. Panowanie Jego jest wiecznym panowaniem, które nie przeminie, a Jego królestwo nie ulegnie zagładzie.

Dn 7,9-10.13-14

9-14. Opis sądu w niebie, podczas którego czwarta bestia zostaje potępiona i zgładzona, w całości należy (z wyjątkiem w. 11 a) do pierwotnej warstwy tekstu.

13. ”jakby Syn Człowieczy”: Lub „mający postać człowieka". Obraz, jaki ukazał się w wizji, przypominał ludzką postać, podobnie jak pierwsze cztery obrazy przypominały różne zwierzęta. Tamte wyszły z wielkiej otchłani, tj. z mocy zła; Syn Człowieczy przybywa z góry, „na obłokach nieba", tj. od Boga. Podobnie jak bestie symbolizowały pogańskie królestwa, tak ten, który przybywa w postaci człowieka symbolizuje „świętych Najwyższego" (w. 18). Dlatego w obecnym kontekście przybywający w postaci człowieka nie jest prawdziwą osobą, lecz symbolem. Ponieważ jednak w Dn myśl o „królestwie" zwykle niezauważalnie przeradza się w myśl o „królu", wyobrażenie „Syna Człowieczego" mogło się przesunąć od przenośni językowej, oznaczającej teokratyczne królestwo, do terminu oznaczającego samego mesjańskiego króla. Zmiana ta pojawia się w Księdze Henocha, napisanej sto lub dwieście lat przed czasami Chrystusa (na temat użycia tego określenia przez Jezusa w odniesieniu do siebie.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

7,9. Tron z kołami. Zionące ogniem trony z kołami zostały opisane również w Ezechielowej wizji tronu Bożego (Ez 1,10). Pierwowzory tronów z kołami sięgają końca III tysiąclecia przed Chr. i poja­wiają się na pieczęciach cylindrycznych. Były to zwyczajne rydwany lub wozy używane podczas religijnych procesji do przewożenia posągów bóstw. Niektóre odciski pieczęci przedstawiają nawet istoty o złożonej budowie zaprzężone do wozu. Dowodem dalszego wykorzystywania moty­wu tronu z kołami mogą być reliefy z IX i VIII w. przed Chr.

7,10. Otwarto księgi. Na każdym dworze starożyt­nego świata prowadzono rejestr codziennych czyn­ności oraz szczegółowy opis wydarzeń. Czyny bestii/króla zostałyby zapisane i teraz zapis byłby przedstawiony, gdy stanęła/stanął przed bożym try­bunałem w celu osądzenia.

7,13-14. Syn człowieczy. Określenie „syn człowie­czy" jest zwyczajnym, powszechnie stosowanym wyrażeniem semickim określającym kogoś lub coś jako człowieka, a przynajmniej jako posiadającego człowieczą postać. W teologii Izraela najwyższy Bóg, Jahwe, jedzie na obłokach. W mitologii kana­nejskiej opisana tutaj rola spełniana jest przez Ela, najwyższego pradawnego boga (zob. komentarz do Dn 7,9), i jego syna, Baala, który dosiada obłoków. W jednym z mitów o Baalu Jamm, symbolizujący morski chaos, zostaje pokonany, zaś Baal - ogło­szony królem i obdarzony wiecznym panowaniem. W starożytnych mitach z obszaru Mezopotamii o konfliktach kosmicznych (np. w Enuma Elisz lub Micie o Anzu) bóstwo (odpowiednio, Marduk i Ni­nurta) zwycięża groźny chaos oraz odzyskuje wła­dzę i panowanie dla bogów. Daniel był kształcony na tego rodzaju literaturze, jego objawienia budu­ją też na tych podobieństwach, chociaż wspólne motywy zostały całkowicie zmienione. W utworach z literatury międzytestamentalnej, np. w Pierwszej Księdze Henocha, oraz w Nowym Testamencie i literaturze wczesnochrześcijańskiej postać syna człowieczego utożsamia się z Mesjaszem.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Pan wywyższony króluje nad ziemią

Pan króluje, wesel się, ziemio,
radujcie się, liczne wyspy!
Obłok i ciemność wokół Niego,
prawo i sprawiedliwość podstawą Jego tronu.
Refren.
Góry jak wosk topnieją przed obliczem Pana,
przed obliczem władcy całej ziemi.
Jego sprawiedliwość rozgłaszają niebiosa,
a wszystkie ludy widzą Jego chwałę.
Refren.
Ponad całą ziemię
Tyś bowiem wywyższony
i nieskończenie wyższy
ponad wszystkich bogów.
Refren.

Ps 97,1-2.5-6.9

Hymn na cześć Jahwe-Króla, podkreślający wyższość Jahwe jako „Władcy wszystkiej ziemi" i radość, jaką przynosi jego królowanie.

Struktura:
ww. 1-5 (teofania: panowanie Jahwe nad ziemią);
ww. 6-9 (panowanie Jahwe w niebie);
ww. 10-12 (królowanie Jahwe przynosi prawym radość).

1-5. Ten fragment, który rozpoczyna i kończy termin „ziemia" (ww. 1.5), opisuje zachwycającą teofanię Jahwe, gdy przybywa on z nieba na ziemię (por. Ps 18,7-16), by przejąć rządy we wszechświecie.

1. ”Pan króluje”: Zob. komentarz do Ps 93,1.

6-9. W środkowym fragmencie psalmu Jahwe przejmuje władzę nad niebiosami (w. 6), zwłaszcza zaś bożkami (ww. 7.9). Jego panowanie podkreśla pięciokrotne powtórzenie „wszystkie".

9. ”Tyś bowiem, Panie [Eljon]ponad cala ziemię”: Na temat „Eljon" zob. komentarz do Ps 47,3.

10-12. Wersety podkreślają rodzaj „rządów", które sprawuje dobry Król Jahwe. W jego królestwie ci, którzy nienawidzą zła, są wierni jemu; prawi i sprawiedliwi mogą żyć w radości, wielbiąc jego imię.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

97,2. Obłok i ciemność wokoło Niego. Obraz bu­dzącego grozę Boga burzy, przemierzającego nie­bo w rydwanie z obłoku, ma powszechny charakter (Ps 68,5; 104,3; Jr 4,13). Takie opisy teofanii burzy można odnaleźć w tekstach mówiących o ugaryckim bogu Baalu. W eposie o Akchat oraz w cyklu opowieści o Baalu i Anat, Baal ukazany został jako „dosiadający obłoków". Atrybuty Baala: rozkazy­wanie burzy, spuszczanie błyskawic i ruszanie na wojnę pod postacią boskiego wojownika pojawiają się nawet w egipskich tekstach z Amarna. Atrybuty Jahwe jako stwórcy, źródła płodności i boskiego wojownika wiele łączy z owymi wcześniejszymi utworami epickimi. Jednym ze sposobów, w jaki Jahwe ukazuje się Izraelitom jako najwyższa Boska moc, jest przejęcie tytułów i władzy innych bóstw Bliskiego Wschodu.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Naoczni świadkowie wielkości Jezusa

Czytanie z Drugiego listu świętego Piotra Apostoła

Najmilsi:
Nie za wymyślonymi bowiem mitami postępowaliśmy wtedy, gdy daliśmy wam poznać moc i przyjście Pana naszego Jezusa Chrystusa, ale nauczaliśmy jako naoczni świadkowie Jego wielkości.
Otrzymał bowiem od Boga Ojca cześć i chwałę, gdy taki oto głos Go doszedł od wspaniałego Majestatu: „To jest mój Syn umiłowany, w którym mam upodobanie”. I słyszeliśmy, jak ten głos doszedł z nieba, kiedy z Nim razem byliśmy na górze świętej.
Mamy jednak mocniejszą, prorocką mowę, a dobrze zrobicie, jeżeli będziecie przy niej trwali jak przy lampie, która świeci w ciemnym miejscu, aż dzień zaświta, a gwiazda poranna wzejdzie w waszych sercach.
2 P 1,16-19

16. Słowo przetłumaczone jako „mity” było zwykle używane w znaczeniu negatywnym, na określenie zmyślonych opowieści, np. oszczerczych i fałszywych relacji o bogach. Przeciwieństwem „mitów" były wiarygodne relacje. Doniesienia naocznych świadków odgrywały ważną rolę w dowodach o charakterze historycznym i prawnym, chociaż greccy i rzymscy retorzy nie zawsze przypisywali im tak wysoką wartość jak obecnie. (Niektórzy uczeni zwracali uwagę, że to samo słowo, którego Piotr używa tutaj na oznaczenie „naocznych świadków", było też stosowane w odniesieniu do adeptów poddawanych ostatniemu stopniowi inicjacji w niektórych pogańskich religiach misteryjnych, np. w misteriach z Eleusis i Samotraki. Jednak pokrewne słowo pojawia się u Platona i Arystotelesa na oznaczenie wyższej filozofii, było też tradycyjnym terminem używanym na określenie naocznych świadków, stosowanym w diasporze nawet w odniesieniu do samego Boga. Ponieważ Piotr nie opisuje tutaj swojej inicjacji w wierze, lecz naoczne doświadczenie, które jest czymś całkiem innym, centralną rolę odgrywa tutaj element naoczności. Podobnie jak Piotr, Ewangelie przyznają, że chwała, którą towarzysze Jezusa oglądali przed Jego śmiercią, była chwałą przemienienia, nie zaś Jego powtórnego przyjścia; przemienienie stanowiło jednak zapowiedź paruzji; por. 2 P 1,19.)

Wymyślanie mitów (1,16a).
Niektórzy odrzucali tradycyjne proroctwa mówiące o przyszłej paruzji Jezusa jako mity wymyślone przez ludzi w celu sprawowania władzy nad innymi - przypominające grecko-rzymskie opowieści o nagrodach i karach, czekających śmiertelnych w podziemnym świecie (Lukrecjusz, R.N. 3,830-1094). Atakując ich źródło, szydercy podważali równocześnie ich treść (zob. 3,3-4). Często powtarzający się w ówczesnych sporach argument (mit kontra prawda) pojawia się w pismach żydowskich (Filon, De fuga et inv. 121; De Abr. 243), greckich (Plutarch, De Pyth.orac. 398D) i chrześcijańskich apologetów (1 Tm 1,4; 4,7; Tt 1,14); gdy autor został oskarżony o wymyślanie mitów, wysunął ten sam zarzut pod adresem swych przeciwników w 2,3.

Przemienienie a paruzja (1,16b-18).

16b. ”naoczni świadkowie”: Odpowiadając na zarzuty, Piotr powołuje się na najmocniejszy argument - proroctwo dotyczące paruzji, którego sam był świadkiem, tj. cud przemienienia Jezusa.

17. Niektóre „testamenty” (2 P 1,14) przytaczały wyjątkowe objawienia (czasami opisy podróży do nieba) otrzymane przez ich bohatera. Piotr powołuje się tutaj na objawienie, które miało miejsce na ziemi - mówi o tym, czego doświadczył podczas przemienienia Jezusa (Mk 9,2-13). Wczesny judaizm często wspominał o Bogu, który przemawia z nieba (zob. komentarz do Mk 1,11 na temat słów tutaj zacytowanych). Słowo „chwała” było czasami stosowane przez Żydów jako pośredni sposób mówienia o Bogu. Piotr czyni tutaj przypuszczalnie aluzję do Synaju, gdzie Bóg objawił swoją chwałę Mojżeszowi.

”chwałę”: Podobnie jak w synoptycznym opisie cudu przemienienia, Piotr opisuje: świętą górę, apostołów będących naocznymi świadkami wydarzenia (szczególnie siebie samego), ukazanie się Jezusa w chwale, nadprzyrodzoną obecność Bożą i jego słowa: „To jest mój Syn umiłowany". Tradycja przypisywała Piotrowi otrzymanie szczególnego objawienia (Mt 16,17), szczególnych widzeń (Mt 28,16-20) i proroctw (Mk 13,1-3; 14,27-31) oraz szczególnej jego obecności przy sprawowaniu przez Jezusa władzy (Mk 5,37-43). Piotr jest zatem szczególnie dobrze poinformowanym, godnym zaufania źródłem tradycji o Jezusie.

18. Także Izrael doświadczył objawienia Boga na „świętej" górze. Piotr przypuszczalnie zestawia własne oglądanie chwały Jezusa z oglądaniem Bożej chwały przez Mojżesza na Górze Synaj. (Stary Testament stosuje zwykle te nazwę w odniesieniu do Syjonu, lecz Syjon miał się stać nowym Synajem lub miejscem nowego nadania Prawa w czasach ostatecznych; por. Iz 2,2-4.) Obydwa objawienia leżą u podstaw Pisma Świętego (por. 2 P 1,20), chociaż nauczyciele żydowscy ogólnie zgadzali się, że Prawo ma więcej autorytetu od samego głosu z nieba.

Przemienienie jako proroctwo (1,19)
W Ewangeliach przemienienie Jezusa było związane z przyszłym nastaniem królestwa Bożego (Mk 9,1). Ojcowie Kościoła tłumaczyli, że proroctwo zapowiadające, iż niektórzy nie zaznają śmierci, dopóki nie ujrzą królestwa Bożego, wypełniło się podczas cudu przemienienia, w ukazaniu władzy i chwały Jezusa. Jednak w takich księgach jak Apokalipsa Piotra (HSNTA 2. 663-683) samo przemienienie było proroctwem dotyczącym paruzji Jezusa, nie zaś wypełnieniem wcześniejszych przepowiedni. Stanowiąc reminiscencję proroctw Jezusa, zawartych w Mk 13, tekst zawiera jego odpowiedzi na pytania dotyczącego paruzji i końca świata; odpowiedź Piotra jest zapożyczeniem z wypowiedzi zawartych w Ewangeliach, które opisują paruzję (powrót Syna Człowieczego) ze szczególnym uwzględnieniem przyszłych nagród i kar. Cud przemienienia kończy się sceną uwielbienia Jezusa w obecności Mojżesza i Eliasza, po której Jezus udziela Piotrowi szczególnego pouczenia. Cala opowieść kończy się wstąpieniem Jezusa do nieba w chwale, co ma wskazywać na sposób jego przyszłego powrotu. Przemienienie stanowi zatem nie tylko okazję do pouczenia Piotra przez Jezusa na temat paruzji i przyszłego sądu, lecz również jako przepowiednię tego wydarzenia. Do tego znaczenia cudu przemienienia jako przepowiedni paruzji odwołuje się autor listu w argumentacji zawartej w 1,17-18.

”mocniejszą, prorocką mowę”: Zwrot należy rozumieć w znaczeniu „posiadamy bardzo dobrze potwierdzone słowo prorockie". Chociaż słowo bebaioteros jest stopniem wyższym przymiotnika, może być ono również tłumaczone jako stopień najwyższy (ZBG § 148) - wówczas przekaz dotyczący cudu przemienienia (w 1,17-18) nie byłby porównywany z innymi proroctwami (3,3-4), lecz stanowił najpewniejsze proroctwo dotyczące paruzji. Potwierdzenie obietnic i proroctw stanowi stale powracający temat żydowskich pism. Boże obietnice dane Abrahamowi (Rdz 22,16-17) zostały „potwierdzone" przysięgą (zob. Filon, Leg. alleg. 3.203-208); ta sama obietnica jest potwierdzona dlatego, że została wypowiedziana przez wiernego i godnego zaufania Boga (De Sacr. Ab. 93). Paweł mówi o „niewzruszonej" obietnicy, co stanowi bezpośrednią paralelę 1,19.

”gwiazda poranna”: Proroctwo przemienienia dotyczące paruzji jest potwierdzone, ponieważ wypowiedział je sam Bóg, może zatem pełnić rolę światła jaśniejącego w ciemności dla tych, którzy oczekują objawienia się ostatecznego światła, „gwiazdy porannej" (zob. Ap 2,28), która pojawi się wraz z paruzją Chrystusa (zob. 1 Tes 5,4).

Apostolskie objawienie w Chrystusie potwierdziło objawienia proroków ze Starego Testamentu. Niektóre zwoje znad Morza Martwego przedstawiają „gwiazdę” z Lb 24,17 jako gwiazdę mesjańską, zaś teksty ze Starego Testamentu opisują nadchodzący dzień Pański w kategoriach wschodu słońca (Ml 4,2), ponieważ Bóg miał przyjść jak słońce (por. Ps 84,11). Główną myślą wydaje się tutaj, że gwiazda poranna (Wenus) oznajmia nadejście poranka. Nowy świat miał nastać już niebawem (por. 2 P 1,11), lecz Stary Testament oraz to, co zostało objawione w czasie pierwszego przyjścia Jezusa, miało stanowić najpełniejsze objawienie dane temu światu aż do czasu Jego powrotu w dniu Pańskim. „Dobrze zrobicie" to powszechnie stosowana wówczas zachęta (tj. „Powinniście to uczynić”).
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

EWANGELIA
Przemienienie Pańskie

Jezus wziął z sobą Piotra, Jana i Jakuba i wyszedł na górę, aby się modlić. Gdy się modlił, wygląd Jego twarzy się odmienił, a Jego odzienie stało się lśniąco białe. A oto dwóch mężów rozmawiało z Nim. Byli to Mojżesz i Eliasz. Ukazali się oni w chwale i mówili o Jego odejściu, którego miał dokonać w Jerozolimie. Tymczasem Piotr i towarzysze snem byli zmorzeni. Gdy się ocknęli, ujrzeli Jego chwałę i obydwóch mężów, stojących przy Nim.

Gdy oni odchodzili od Niego, Piotr rzekł do Jezusa: "Mistrzu, dobrze, że tu jesteśmy. Postawimy trzy namioty: jeden dla Ciebie, jeden dla Mojżesza i jeden dla Eliasza". Nie wiedział bowiem, co mówi. Gdy jeszcze to mówił, zjawił się obłok i osłonił ich; zlękli się, gdy weszli w obłok.

A z obłoku odezwał się głos: "To jest mój Syn wybrany, Jego słuchajcie". W chwili, gdy odezwał się ten głos, Jezus znalazł się sam.

A oni zachowali milczenie i w owym czasie nikomu nic nie oznajmili o tym, co widzieli.

Łk 9,28b-36

PRZEMIENIENIE JEZUSA i BOŻE POTWIERDZENIE DROGI KRZYŻA (9,28-36).
Zob. Mk 9,2-9. Nauczanie Jezusa zawarte w 9,22-27 tak bardzo różni się od jego nauczania w 4,16-9,6, iż potrzebuje boskiego uzasadnienia. Uczniowie otrzymują od Boga nakaz, by dali wiarę nowej nauce. Jezus, którego ogłoszono Synem Bożym podczas chrztu (3,21-22) i którego Łukasz przedstawił (4,16-9,6) jako ucieleśnienie Bożej chwały podczas poskramiającej zło służby zwiastowania królestwa Bożego, jest również Synem Bożym, idąc na krzyż.

28. Bóg objawił swoją chwałę Mojżeszowi na Górze Synaj. Gdy Mojżesz zszedł z góry jego twarz jaśniała odbiciem Bożej chwały (Wj 32-34).

29. Literatura żydowska często opisywała aniołów i inne istoty niebieskie jako postacie odziane w białe szaty. Łukasz pomija Markowe „przemienił się" z powodu pogańskich konotacji, jakie słowo to mogłoby mieć dla jego czytelników (greccy bogowie i czarnoksiężnicy zmieniali swą postać, chociaż Marek, podobnie jak Łukasz, nawiązuje przecież do Mojżesza, nie zaś do pogańskich magów).

”lśniąco białe”: Łukasz używa tutaj symbolów transcendencji.

30. Uważano, że Eliasz nigdy nie umarł (2 Krl 2,11; Ml 4,5; tradycja żydowska). Tradycja podawała, że Mojżesz został pochowany przez samego Boga (Pwt 34,6); w niektórych (pozabiblijnych) źródłach żydowskich utrzymywano jednak, że Mojżesz nadal żyje (por. komentarz do Ap 11,6). Obydwie te postaci miały w jakimś sensie powrócić przed końcem świata.

”Mojżesz i Eliasz”: Droga, którą podąża Jezus, jest zgodna z Prawem i Prorokami (24,26-27), czyli Bożą wolą. Te dwie postacie ST były odrzuconymi prorokami.

31. „Odejście" Jezusa jest tutaj dosłownie Jego „wyjściem (z Egiptu)". Chociaż za pomocą tego słowa zwykle opisywano śmierć (Mdr 7,6), może się ono odnosić również do przyszłego zbawienia Izraela, które prorocy i późniejsi Żydzi często traktowali jako nowe Wyjście z Egiptu.

”odejściu”: Temat rozmowy między trzema niebiańskimi postaciami został opisany jedynie przez Łukasza. Nawiązuje on do następnego okresu służby Jezusa - jego podróży do Jerozolimy i odejścia ze świata do Boga.

32-33. Propozycja Piotra, by wznieść namioty na górze, może być aluzją do przybytku Izraelitów na pustyni, który wyrażał Bożą obecność pośród Izraela.

32. ”chwałę”: Związaną ze zmartwychwstałym i niebiańskim życiem (24,26) - chwała zamanifestowała się również w uzdrowieniach Jezusa, dzięki którym ludzie wielbili Boga (5,26; 7,16).

33. ”trzy namioty”: Piotr najwyraźniej nie zrozumiał sensu rozmowy w w. 31 i zinterpretował całe wydarzenie w świetle żydowskiego Święta Namiotów - obfitość żniwa miała symbolizować Boże panowanie w historii.

34. ”obłok”: Symbol Bożej obecności.

35. ”Syn mój”: Słowa te przypominają Boży głos, który rozległ się podczas chrztu Jezusa (3,21-22).

”Jego słuchajcie”: Być może jest to aluzja do „proroka takiego, jak Mojżesz" z Pwt 18,15, jednak ważniejsze jest to, że uczniowie otrzymali polecenie bycia otwartymi na nowe Boże objawienie w jego Synu: tym, który powróci do Boga przez krzyż. Implikacje drogi Jezusa do krzyża w życiu uczniów zostaną omówione w 9,51-19,27.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.