Mariologia wczesnochrześcijańska

Mówiąc o mariologii wczesnochrześcijańskiej, należy najpierw dla zachowania porządku i jasności dokonać pewnych uściśleń. Przede wszystkim musimy rozróżnić nurt, nazwijmy go doktrynalny czy też teologiczny, obecny w kazaniach, traktatach, komentarzach biblijnych, oraz nurt wyrażający pobożność maryjną. Ten ostatni związany jest głównie z czcią oddawaną Maryi, przede wszystkim prywatnie. Oba te nurty wzajemnie się przenikały, czy też uzupełniały, a więc łączyły ze sobą, ale ich rozróżnienie jest możliwe. Każdy z tych nurtów miał swoje formy przekazu. Bardziej dostępne, a tym samym łatwiejsze do śledzenia jest to, co wiąże się z doktryną, czyli oficjalną względnie półoficjalną nauką Kościoła, nauczaniem poszczególnych teologów. Trudniej odkrywać ślady pobożności, bo też często miała ona formy ulotne, o zachowanie świadectw z tej dziedziny nie dbano. W wielu zatem wypadkach skazani jesteśmy na domysły. Przykładem może być sztuka wczesnochrześcijańska, wieloznaczna w swoje wymowie, często symboliczna.

Mariologia w znaczeniu teologicznym rodziła się i tym samym jest do wyśledzenia przede wszystkim w dyskusjach albo też wystąpieniach związanych z prezentacją czy też obroną dogmatów chrześcijańskich, albo przy egzegezie wątków Maryjnych. Od razu trzeba zrobić zastrzeżenie, że w literaturze teologicznej Ojców Kościoła długo nie spotka się traktatów czy nawet kazań poświęconych wyłącznie Maryi. Wątki mariologiczne pojawiają się zawsze w jakimś kontekście.

Debaty i spory doktrynalne, w których pojawiały się wątki mariologiczne, dotyczyły różnych kwestii. Najczęściej były to spory chrystologiczne. Debatowano na przykład o historyczności Chrystusa albo o Jego naturze i wówczas przywoływano postać Maryi. Często przy tym eksponowano jej przymioty, bo dzięki temu jakaś prawda o Chrystusie była lepiej zrozumiała. Maryja pojawiała się również w sporach antropologicznych, jako wzór świętości, albo w debatach soteriologicznych i eklezjologicznych, gdzie wydobywano rolę jaką spełniła w dziele Odkupienia. W czwartym wieku wybuchły spory dotyczące tytułu „dziewica” w odniesieniu do Maryi, a przyczyna tych debat była kwestia wartości małżeństwa w relacji do życia dziewiczego, propagowanego przez rozwijający się ruch monastyczny. Nie można jednocześnie zapominać o kontekście historycznym. Ojcowie Kościoła działali w świecie pogańskim, w którym istniały boginie, matki bogów, więc należało uważać by nie dopuścić do jakichś niedomówień. 

Jak widać mariologia w czasach Ojców Kościoła była wieloaspektowa i składało się na nią wiele różnych zagadnień. Poszczególne wątki tej problematyki lepiej będą dostrzegalne przy prezentacji przykładów. Prześledźmy je w porządku chronologicznym, zatrzymując się przy wybranych świadectwach.