Ikonografia Maryi Matki Boga

Maryja w pismach apokryficznych

Szczegółowe relacje o życiu Maryi zawarte w pismach apokryficznych, stanowią podstawę pierwszych wczesnochrześcijańskich wizerunków Maryjnych w malarstwie.

Prawdopodobnie, najstarszym znanym przedstawieniem Maryi jest malowidło ścienne z jednego z najstarszych kościołów na świecie: z Dura-Europos w Syrii, przechowywane obecnie w Yale University Art Gallery. Fragment zachowanej polichromii przedstawia kobietę przy studni. Ten wizerunek może budzić jednoznaczne skojarzenie, z ewangelicznym opowiadaniem opisanym przez ewangelistę Jana, (J 4, 5-42), spotkanie Jezusa z Samarytanką.

Przez wielu historyków sztuki, nie jest to takie oczywiste. Bowiem wizerunek samej kobiety przy studni, nie koniecznie jest ilustracją wspomnianego wyżej biblijnego wydarzenia jakie rozegrało się przy studni jakubowej. W omawianym dziele, ukazana jest bardzo elegancko ubrana niewiasta w długiej sukni poniżej kolan,  jakby zatrzymana w kadrze, w momencie, skłonu, by nabrać wodę ze studni. Ta zobrazowana scena może być pierwszą ilustracją Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny. Czyli opisana niewiasta to Maryja, Matka Boża, a więc zwiastowanie przy studni[15].

Choć na Zachodzie tego typu przedstawienie jest bardzo rzadkie, to w tradycji wschodniej właśnie przy studni bardzo często umiejscawiano scenę Zwiastowania, zgodnie z apokryficzną opowieścią zapisaną w  Protoewangelii Jakuba, „I wzięła dzban, i wyszła, by zaczerpnąć wody. I usłyszała głos mówiący do niej: ‚Witaj, pełna łaski, Pan z tobą. Błogosławionaś ty pośród niewiast’. I spojrzała Maryja na prawo i na lewo, skąd by pochodził ten głos” [16]

W ten sposób ukazywano Zwiastowanie, na przykład w XIV-wiecznej mozaice z bizantyjskim kościele pw. Św. Zbawiciela na Chorze w Stambule, dzisiaj przekształconym na muzeum.

Jak dotąd za najstarsze przedstawienie Maryi uważano fresk na terenie katakumby Pryscylli w Rzymie, w pomieszczeniu N. 10, pochodzi z początku III w., a najnowsze badania datują je na lata 200-220[17]. Nowatorski charakter ma scena malarska umieszczona na linii oczu: ukazuje niewiastę trzymającą dzieciątko oraz stojącego za nią, nie co w głębi, mężczyznę, który palcem wskazuje na gwiazdę umieszczoną nad dzieckiem. Wielu badaczy dostrzega w tej scenie ilustrację proroctwa Balaama odnoszącą się do Chrystusa: „wschodzi Gwiazda z Jakuba” (Lb 24,17), a jeszcze inni widzą Izajasza przywołując słynny fragment „Oto Panna pocznie i porodzi Syna, i nazwie Go imieniem Emmanuel (Iż 7,14) i dalej „Powstań Jerozolimo, świeć, bo przyszło twe światło i chwała Pańska rozbłyska nad tobą” (Iż 60, 1).  

Warto w tym miejscu nadmienić, iż wspomniana scena jest w bliskim sąsiedztwie zupełnie wyjątkowej dekoracji stiukowej, często stosowanej w bogatych grobowcach pogańskich, a nie stosowanych dotychczas chrześcijańskich. Stiukowy relief na tematykę bukoliczną, sielankową, ukazuje postaci dwu pasterzy trzymających na ramionach owce i stojących między owcami na tle kwietnych krzewów.

Jaka jest teść omawianej sceny z Prorokiem trzymającym w ręce zwój Pisma, wskazującego na gwiazdę, Maryję jakby siedzącą na tronie, z Dzieciątkiem na kolanach, ubraną w żółtą suknię, z krótkimi rękawami, a na głowie welon, Pochyloną nad Synem z czułością.

Chłód i cisza panująca w katakumbach, półmroczne światło może przytłaczać. A jednak chrześcijanie pierwszych wieków przychodzili tu bez lęku, aby przez jakiś czas opłakiwać swoich zmarłych jak Jezus Łazarza (J 11, 1-45), ale patrząc na Madonnę z Dzieciątkiem, nie sposób wyszeptać, odmówić Zdrowaś Maryjo lub Pod Twoją obronę i pozostać w modlitewnej zadumie i odkryć spełnienie proroctwa w Jezusie Zbawicielu, który jest życiem i zmartwychwstaniem, o Maryi, która wydała na świat wcielonego Boga, żeby definitywnie odwrócić bieg historii. Można zatem powiedzieć, że ten pierwszy, mały wizerunek Maryi jest wizerunkiem zbawienia, bowiem, sztuka wczesnochrześcijańska łączyła zawsze postać Maryi z tajemnicą wcielenia Jezusa. Obrazowano Maryję, by podkreślić ludzką naturę Syna Bożego[18].