Duchy w Biblii

Fragment książki "Słownik kultury biblijnej", który publikujemy za zgodą Wydawnictwa Edycja Świętego Pawła

W Piśmie Świętym wiele różnorodnych duchów, zarówno dobrych, jak i złych, bez trudu ingeruje w codzienne życie istot ludzkich. Anioł nawiedził Maryję i rozmawiał z Nią (Łk 1, 26), a Ona mocą Ducha Świętego poczęła Najwyż­szego (Łk 1, 35). Jezus został wyprowadzony na pustynię przez dobrego du­cha, gdzie z kolei zły duch, diabeł, poddał Go kuszeniu (Łk 4, 1-13), aby pod­ważyć Jego chwalebną pozycję „umiłowanego Syna" (Łk 3, 21-22).
W synagodze w Kafarnaum Jezus wyrzucił ducha nieczystego z pewnego człowieka (Łk 4, 31-37). A czy można nie wspomnieć dość zabawnej historii o Jezusie wyrzucającym złe duchy, które następnie weszły w stado świń i po­pędziły do morza, gdzie wszystkie utonęły (Łk 8, 32)? Niemal każdy rozdział Ewangelii mówi o jakimś duchu ingerującym w ludzkie życie. Nasi przodko­wie w wierze znali wiele rodzajów duchów i często właśnie im przypisywali zarówno własne nieszczęścia, jak i doznawane błogosławieństwa.
Dzisiejsi wierzący, uświadomieni naukowo, czują się zakłopotani czytając te historie. Znają biologiczne przyczyny poczęcia. Wiedzą, że choroby wywo­ływane są przez zarazki i wirusy, a nie złe duchy. Znają zasady kierujące po­godą i potrafią ją nawet przewidywać. Współcześni wierzący rzadko - jeśli w ogóle - obwiniają duchy o cokolwiek. Dla wielu z nich w codziennym ży­ciu duchy odgrywają niewielką rolę albo nawet wcale się nie liczą. Co dzisiej­szy wierzący, wychowany w kulturze Zachodu, może zrozumieć z tych histo­rii przodków, w których duchom przypisuje się odpowiedzialność za tak wiele ludzkich doświadczeń, związanych z błogosławieństwem i nieszczęściem?

JAK CZYTAĆ TE HISTORIE?
Spróbujmy ująć problem jeszcze inaczej. W jaki sposób z punktu widzenia kul­turowego należałoby odczytywać te historie? Jaka metoda czytania pomoże czytelnikowi najlepiej zrozumieć biblijne zapisy? We współczesnym świecie zachodnim centralne miejsce zajmuje nauka. Nawet dzieci wcześnie uczą się, co jest możliwe z naukowego punktu widzenia, a co nie. Większość wydarzeń dotyczących duchów w świecie biblijnym ma wiarygodne wyjaśnienie nauko­we w świecie współczesnym. Jednak takie podejście wydaje się nieodpowied­nie w stosunku do starożytnej kultury śródziemnomorskiej. Nie nadaje się do interpretacji tekstów biblijnych.
W świecie śródziemnomorskim wszyscy wierzą w duchy. W tym świecie dobre i złe duchy są nieodłączną częścią ludzkiego doświadczenia i odgrywają zasadniczą rolę w normalnym, codziennym życiu. Można stosować różnorod­ne amulety, zaklęcia i czary, aby uniemożliwić albo ograniczyć ich ingerencję w ludzkim świecie, lecz nigdy nie można mieć pewności, że okażą się skutecz­ne. Dlatego też właściwe podejście do odczytywania tych tekstów biblijnych musi uwzględniać faktyczne istnienie i działanie duchów.

TEORIE CHORÓB
Dlaczego niektóre duchy wyrządzają ludziom zło, a inne dobro? Specjaliści od kulturowej interpretacji ludzkich chorób proponują możliwe do przyję­cia wyjaśnienie. Wykorzystując obszerne dane pochodzące z badań różnych kultur, gromadzone i analizowane na Uniwersytecie Yale, George P. Murdock zauważył następującą prawidłowość: „W badanej próbie (139 społeczeństw) każde społeczeństwo, dla którego podstawą utrzymania jest hodowla zwie­rząt, uważa agresję duchów albo za dominującą, albo za ważną drugorzęd­ną przyczynę chorób" (Theories of Illness: A World Survey, Pittsburgh 1980, s. 39). Zaobserwował ponadto, że skłonność ku takiemu przekonaniu jest szczególnie silna w społeczeństwach, które hodują duże zwierzęta: konie, by­dło, indyjskie bawoły domowe, wielbłądy, renifery, owce, kozy (pokreślenie moje) i lamy, ale nie świnie, psy czy drobne zwierzątka domowe. Taka ten­dencja jest także widoczna w społeczeństwach rolniczych, które zaprzęgają swoje zwierzęta do pługa.