Dzieje Starego Testamentu

Wydarzenie to stanowiło trzeci z czterech paneli towarzyszących wystawie „Historia Biblii i piśmiennictwa”, organizowanej przez Zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego oraz Parafię Kościoła Ewangelicko-Augsburskiego Świętej Trójcy w Lublinie. W panelu udział wzięli wybitni specjaliści z Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawła II: ks. prof. Mirosław Wróbel oraz prof. Sławomir Jacek Żurek. Moderatorem spotkania był ds. dr Grzegorz Brudny. Celem panelu było przybliżenie historii powstania, kształtowania i recepcji ksiąg Starego Testamentu.

Ks. prof. Mirosław Wróbel, kierownik Katedry Filologii Biblijnej i Literatury Międzytestamentalnej w Instytucie Nauk Biblijnych KUL, przedstawił dzieje Biblii hebrajskiej, Septuaginty, Targumów oraz tekstów z Qumran. Podkreślił, że Stary Testament nie jest jedną księgą, lecz biblioteką, zawierającą 46 ksiąg. Proces powstawania tych ksiąg trwał około tysiąca lat. Najstarsze fragmenty sięgają XII wieku przed Chrystusem, a drugi przełom nastąpił w II wieku przed Chrystusem. Biblia była pierwszą książką wydaną drukiem przez Johannesa Gutenberga w latach 1452-1455. Nie posiadamy oryginalnych rękopisów, jedynie liczne odpisy, zwane świadkami tekstu, których badaniem zajmuje się krytyka tekstu. Teksty oryginalne zapisywano na zwojach (megilot, seperin) tworzonych z papirusu, skór czy pergaminów. Najstarszym zabytkiem piśmiennictwa biblijnego jest zwój księgi Izajasza znaleziony w Qumran, datowany na II wiek przed Chrystusem. Biblia hebrajska została spisana w trzech językach: hebrajskim, aramejskim (oba semickie) i greckim (indoeuropejski). Większość tekstów Starego Testamentu napisano po hebrajsku. W języku greckim powstały m.in. Księga Mądrości i 2 Księga Machabejska, a niektóre księgi hebrajskie czy aramejskie przetrwały tylko w greckich tłumaczeniach (np. Księga Tobiasza, Judyty, 1 Księga Machabejska, Barucha, Syracha).

Proces powstawania Starego Testamentu miał etap przedliteracki (tradycja ustna) i literacki (spisywanie i redakcja). Ten drugi etap rozpoczął się w czasie niewoli babilońskiej (po zburzeniu świątyni w 587 r. przed Chrystusem), gdy zagrożona tożsamość żydowska skłoniła do spisania tradycji ustnych. Tekst Pięcioksięgu ukształtował się w IV wieku przed Chrystusem, a księgi prorockie około II wieku przed Chrystusem. W okresie VI-X wieku po Chrystusie żydowscy uczeni, zwani masoretami, zaopatrzyli tekst w samogłoski, które wcześniej nie były zapisywane. Ich praca miała na celu zabezpieczenie tekstu przed różnymi interpretacjami wynikającymi z braku samogłosek. Porównanie późniejszych kodeksów masoreckich (IX-X w.) z tekstami z Qumran pokazuje dużą stabilność tekstu. Do ważnych rękopisów przedmasoreckich należą Papirus Nasha (II/I w. przed Chrystusem, fragment Dekalogu), teksty z Qumran (fragmenty niemal wszystkich ksiąg ST, odkryte 1947-1956) oraz rękopisy z Genizy Kairskiej (odkryte 1896). Pięcioksiąg Samarytański (najstarsza część z I w. po Chrystusie) również jest ważnym źródłem. Najważniejsze kodeksy masoreckie to Kodeks Kairski (895 r., komplet Proroków), Kodeks Petropolitanus (916 r., Prorocy), Kodeks Aleppo (ok. 930 r., cały ST), Kodeks Leningradzki (1008 r., cała Biblia hebrajska, podstawa wielu wydań krytycznych). Jednolity tekst Biblii hebrajskiej ustalono na synodzie w Jamni pod koniec I wieku po Chrystusie. Ustalenia rabina Józefa Ben Akiby stały się obowiązujące, a kopiści zaczęli traktować tekst jako nienaruszalny, zliczając wiersze, wyrazy i litery.

Ks. prof. Wróbel podkreślił także znaczenie przekładów w krytyce tekstu. Omówił aramejskie przekłady (Targumy), których geneza sięga czasów niewoli babilońskiej. Targumy nie są dosłownymi tłumaczeniami, lecz parafrazami i komentarzami (midrasze, dodatki), które czynią tekst bardziej przystępnym i wnoszą wiele nowej treści. Przykładem jest Targum Neofiti 1 (tekst z I/II w. po Chrystusie w dialekcie galilejskim, zbliżonym do języka Jezusa), odkryty w Bibliotece Watykańskiej. Profesor wspomniał o trwającym projekcie wydania krytycznego Biblii Aramejskiej. Ważnym przekładem jest grecka Septuaginta, powstała w środowisku aleksandryjskim, która stała się Biblią wczesnego Kościoła. Nowy Testament zawiera ponad 300 cytatów z Septuaginty, co świadczy o jej znaczeniu. W kontekście polemiki chrześcijańsko-żydowskiej powstały inne greckie tłumaczenia (Aquila, Symmach, Teodocjon). Orygenes stworzył Heksaplę (III w.), synoptyczne zestawienie tekstów hebrajskich i greckich przekładów. Dla Kościoła zachodniego kluczowym stał się łaciński przekład św. Hieronima, Wulgata. Nowe wydania krytyczne, takie jak Biblia Hebraica Quinta, uwzględniają współczesne odkrycia, w tym teksty z Qumran. Mimo różnorodności ksiąg i autorów, Stary Testament cechuje jedność przesłania nadziei i jest uznawany za napisany pod natchnieniem Ducha Świętego.

Profesor Sławomir Jacek Żurek przedstawił spojrzenie na Biblię z perspektywy żydowskiej, zaznaczając, że Żydzi zazwyczaj używają terminu „Tanach”. Tanach to akronim od Tora (Prawo), Newiim (Prorocy) i Ktuwim (Pisma). Tanach powstał w językach hebrajskim i aramejskim. Kanon ustalono na wspomnianym przedmówcą synodzie w Jamni około 90/95 roku n.e. Profesor skupił się na pojęciu Tora, będącym fundamentem judaizmu. Wskazał na istnienie Tory Pisanej (tekst Tanachu) i Tory Ustnej. Nazwy ksiąg Tory w tradycji żydowskiej pochodzą od pierwszych słów danej księgi (np. Bereszit zamiast Księgi Rodzaju). Zwój Tory (Sefer Tora) jest uważany za dany Mojżeszowi na Synaju, pochodzący z porządku niebiańskiego. Torę czyta się w synagodze w ciągu roku (52 części), a tekst jest recytowany jak również też śpiewany. Tradycja rabiniczna uważa Torę Ustną za jedyny łącznik między światem a Bogiem. W judaizmie litera hebrajska jest traktowana jako żywy organizm, stworzenie. Świat został stworzony przez słowo Boga i ma charakter tekstowy. Nawet Bóg objawił się jako tekst i czasownik („Jestem”). Badania nad tekstem żydowskim opierają się na hermeneutyce i filologii, unikając kategorii teologicznych. Zwój Tory jest traktowany z wielkim szacunkiem, jako oblubienica, ubierana, koronowana, przechowywana w szafie (aron kodesz) i zasłonięta (parochet). Nie wolno go dotykać, używa się wskaźnika (yad). Czytanie Tory z bimah (podwyższenia) jest symbolicznym wzniesieniem (alija). Znaczenie Tory w życiu codziennym Żydów widać w mezuza (zwitek Tory na odrzwiach) oraz tefilinach (pudełeczka z fragmentami Tory na głowie i ręce podczas modlitwy).

Tora ustna zaczęła powstawać w okresie niewoli babilońskiej (VI w. przed Chrystusem) w odpowiedzi na wyzwania życia w środowisku nieżydowskim. Obejmuje midrasze (komentarze), halachę (prawo) i hagadę (opowieści). Miała na celu ocalenie Tory Pisanej przed zapomnieniem. Tory uczono się na pamięć. Główna zasada judaizmu to wewnętrzne komentowanie – Tora jest tekstem podstawowym, a wszystko inne (Talmud, Midrasz) jest komentarzem. Miszna to pierwsza kodyfikacja Tory Ustnej (ok. 200 r.). Została podzielona na porządki (Sedarim) dotyczące m.in. pracy (Zeraim), czasu (Moed), kobiet (Nashim – jedyna religia z oddzielnym traktatem o kobietach w tamtym czasie), szkód (Nezikin), ofiar (Kodashim), czystości (Tohorot). Talmud to obszerna biblioteka, składająca się z Miszny i Gemary (aramejski komentarz do Miszny). Talmudu Babilońskiego (VI w.) używa większość Żydów. Strona Talmudu pokazuje zasadę komentowania: tekst Miszny w centrum otoczony Gemarą i innymi komentarzami. Talmud nie zawiera definitywnych rozwiązań prawnych czy teologicznych; przedstawia różne stanowiska (np. Hilela i Szammaja), pozostawiając wybór studiującemu. Profesor wspomniał o Kabale, mistycznym komentarzu do Tory. Kabała między innymi pyta o to, co było przed stworzeniem świata. Opisuje strukturę Boga jako przestrzeni z 10 sferami (Sefirot), która powtarza się w świecie i człowieku. Podkreśla moc języka hebrajskiego i liter jako elementów kreacyjnych, a także napięcia między miłością a surowością we wszechświecie. Kluczowe księgi Kabały to Sefer Jecira (II/III w.), Sefer ha-Bahir i Sefer ha-Zohar.

Podczas dyskusji poruszono m.in. kwestię postaci Janesa i Jambresa wspomnianych w 2 Liście do Tymoteusza (3,8). Ich imiona nie pojawiają się w tekście Księgi Wyjścia w Biblii hebrajskiej, ale znajdują się w Targumach, co sugeruje, że św. Paweł mógł znać te tradycje synagogalne, przekazywane ustnie w języku aramejskim, będącym językiem codziennym w Palestynie I wieku. Wskazano na liczne powiązania teologiczne między Nowym Testamentem (zwłaszcza tradycją Janową i Mateuszową) a tradycjami Targumicznymi, np. w teologii Słowa (Memra), obecności Boga (Szekina) czy chwały (Jekara). Omówiono także koncepcję „drugiej śmierci” z Apokalipsy św. Jana, która nie występuje w Biblii hebrajskiej ani innych pismach żydowskich (Talmud, Kabbalah), ale jest obecna w Targumach. Poruszono również kwestię hebrajskiej formy imienia Boga „Elohim” (liczba mnoga), która bywała interpretowana przez chrześcijan jako argument za pluralnością Boga, choć w tradycji żydowskiej może to wynikać z wpływu starszej kultury kananejskiej lub odnosić się do konsultacji Boga z dworem anielskim. Dyskutowano specyficzne rozumienie Tory w judaizmie, gdzie jest ona postrzegana jako plan istniejący przed stworzeniem świata i dany na Synaju w sposób ponadczasowy, obejmujący wydarzenia przeszłe i przyszłe, w odróżnieniu od głównie historycznego postrzegania jej przez chrześcijan.

Panel uwypuklił bogactwo i złożoność historii Starego Testamentu oraz jego kluczową rolę w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Podkreślono znaczenie badań filologicznych, egzegetycznych i archeologicznych dla pogłębienia wiedzy biblijnej. W kontekście wyzwań współczesnej katechezy i dostępu młodych ludzi do różnorodnych informacji na temat źródeł biblijnych, wskazano na potrzebę rzetelnego i dostosowanego do odbiorcy przekazu wiedzy biblijnej. Wystawa i towarzyszące jej panele, mające charakter ekumeniczny, przyczyniają się do popularyzacji tej wiedzy.

Wystawa „Historia Biblii i piśmiennictwa” będzie dostępna dla zwiedzających w Lublinie do 28 maja.

Partnerami wydarzenia są Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawła II oraz lubelski oddział Polskiej Rady Ekumenicznej.

Ks. dr Andrzej Konachowicz