II NIEDZIELA ADWENTU - ROK A

  Henryk Przondziono /Foto Gość Wtedy ujrzą Syna Człowieczego, nadchodzącego w obłoku z mocą i wielką chwałą

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

• Komentarze biblijne do czytań, jeżeli II Niedziela Adwentu przypada w uroczystość Niepokalanego Poczęcia NMP

II NIEDZIELA ADWENTU – ROK A

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Przyjście Mesjasza, króla sprawiedliwego

Czytanie z Księgi proroka Izajasza

Wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzenia.
I spocznie na niej Duch Pana, duch mądrości i rozumu, duch rady i męstwa, duch wiedzy i bojaźni Pana. Upodoba sobie w bojaźni Pana.
Nie będzie sądził z pozorów ni wyrokował według pogłosek; raczej rozsądzi biednych sprawiedliwie i pokornym w kraju wyda słuszny wyrok.
Rózgą swoich ust uderzy gwałtownika, tchnieniem swoich warg uśmierci bezbożnego. Sprawiedliwość będzie mu pasem na biodrach, a wierność przepasaniem lędźwi.
Wtedy wilk zamieszka wraz z barankiem, pantera z koźlęciem razem leżeć będą, cielę i lew paść się będą społem i mały chłopiec będzie je poganiał.
Krowa i niedźwiedzica przestawać będą przyjaźnie, młode ich razem będą legały.
Lew też jak wół będzie jadał słomę. Niemowlę igrać będzie na norze kobry, dziecko włoży swą rękę do kryjówki żmii.
Zła czynić nie będą ani zgubnie działać po całej świętej mej górze, bo kraj się napełni znajomością Pana na kształt wód, które przepełniają morze.
Owego dnia to się stanie:
Korzeń Jessego stać będzie
na znak dla narodów.
Do niego ludy przyjdą z modlitwą,
i sławne będzie miejsce jego spoczynku.
Iz 11,1–10

Przyszły król (11,1-9). Według niektórych komentatorów ten fragment łączy się z 10,33-34, gdzie również drzewa wyobrażają rządzących; występowałoby więc zamierzone przeciwstawienie obecnie rządzących przyszłemu królowi. Wyrocznia, choć często odmawia się jej Izajaszowej autentyczności, jest zgodna z wieloma elementami myśli tego proroka, w tym z zainteresowaniem dynastią Dawida, Jerozolimą i mądrością. Podczas gdy 9,1-6 dotyczył wojny syro-efraimskiej i być może odnosił się do Ezechiasza, ten fragment zdaje się pochodzić z późniejszego okresu działalności Izajasza i przenosi oczekiwanie na idealnego króla w odległą przyszłość.

1. ”Jessego”: Ojciec Dawida. W obrazie drzewa gałęzie wyobrażałyby historycznych królów, Izajasz pominął ich jednak, by zaakcentować powrót do samego początku dynastii. Terminologia „korzeni" nie wymaga więc datowania wyroczni na czasy po upadku monarchii (por. Mi 5,1, podobny „powrót do źródeł").

2. ”Duch Pański”: Duch Jahwe był mocą Bożą udzielaną jednostkom, by umożliwić im wypełnienie określonych i przekraczających ich siły zadań; tak było w przypadku Mojżesza (Lb 11,17), sędziów (Sdz 3,10; 6,34; 11,29), proroków (Mi 3,8), Dawida (1 Sm 16,13) i innych; król, o którym mowa, oznaczałby powrót do tradycji charyzmatycznej, uchodzącej za pewien ideał w Izraelu. Wyszczególnione dary odzwierciedlają doświadczenie Izajasza z Achazem i Ezechiaszem, zwłaszcza, że mądrość, zrozumienie i rada uniezależniłyby króla od głupich doradców (zob. 5,21; 9,5; 29,14).

”męstwo”: Czyni ono dobrą radę skuteczną,

”bojaźni Pańskiej”: Ulubiona cecha tradycji mądrościowej (Prz 1,7). LXX podaje nie sześć, lecz siedem określeń (powtarza „bojaźń Pańską" w w. 3), stąd „siedem darów Ducha Świętego" w pobożności katolickiej.

3-5. Jako wzór cnót królewskich, władca będzie wymierzał sprawiedliwość na korzyść słabych i pokornych. Ideały prorockie zmierzały do przekształcenia oczekiwań wynikających z wyroczni dynastycznej, chociaż taka idealizacja ma swoje paralele w Psalmach królewskich (Ps 72,1-4.12-14). Izajasz widział w wymierzeniu słusznego sądu warunek idealnej przyszłości (1,26).

6-8. Doskonała sprawiedliwość prowadzi do doskonałego pokoju, ukazanego tutaj jako powrót do raju.

9. Wszystko to przypisane jest ostatecznie „znajomości Jahwe" (dē'â 'et yhwh) i przypomina programowe fragmenty, przedstawiające braki w zakresie znajomości/rozumienia jako główną przyczynę zła i katastrofy (1,3; 5,12-13; 6,9-10).

10. Werset ten postrzega w sposób ogólny „korzeń Jessego" (tutaj oznacza on raczej jednostkę niż źródło jej pochodzenia) jako punkt zborny dla narodów pogańskich. Istnieje wyraźny kontrast między tym wersetem a działaniami zbrojnymi ukazanymi w w. 14. Werset 10 nawiązuje do poprzedniego, umożliwiając przyłączenie pierwotnie niezależnych ww. 11-16; jako element łączący występuje termin „znak, sygnał" (nēs) (por. w. 12).

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

11,1. Wyrocznia na temat przyszłego idealnego władcy. Zob. komentarz do Iz 9,8. Teksty z Egiptu i Mezopotamii przepowiadają, że do władzy dojdzie w przyszłości król, któremu uda się zaprowadzić pokój, sprawiedliwość i pomyślność, chociaż dokumenty takie tworzono zwykle po objęciu tronu przez nowego władcę w celu legitymizacji jego panowania. Podobna wyrocznia z okresu panowania Asurbanipala wspomina o nakarmieniu głodnych, przyodzianiu nagich oraz uwolnieniu jeńców. Tiglat-Pileser III opisany został jako odrośl lub pęd miasta Baltil (= Aszur), który przyniesie sprawiedliwość swojemu ludowi.

(Iz 9,8. Wyobrażenie przyszłego króla i jego idealnego panowania. W utworze nazywanym Proroctwem Marduka (ok. 1100 przed Chr.) "prorokuje się" nadejście króla, który odbuduje świątynie i odnowi dawne przywileje Babilonu. Jego panowanie upływać będzie pod znakiem reform, stabilności i pomyślności. Przychylność, którą obdarzą go bogowie, otworzy na trwałe bramy nieba. Konsekwencją bożego panowania za pośrednictwem owego idealnego króla będzie pokój i sprawiedliwość. Chociaż proroctwo Marduka mogło zostać napisane jako tekst propagandowy władcy, który pragnął, by odniesiono je do niego, stanowi przykład retoryki, która mogła być znana Izajaszowi jako sposób opisu przyszłego idealnego królestwa.)

11,2. Udzielenie boskiego Ducha. W okresie sędziów Duch Pana udzielał ludziom władzy centralnej, która zwykle przysługiwała jedynie Bogu (zob. komentarz do Sdz 6,34-35). Rola króla była bardziej trwałą formą władzy centralnej, lecz ona również opierała się na umocnieniu od Pana. Król był przedstawicielem i narzędziem bóstwa, podobnie jak sędziowie i prorocy. Duch mógł udzielić człowiekowi cech dodatnich, takich jak odwaga, charyzma, zrozumienie, mądrość i pewność siebie. W Mezopotamii wierzono, że król posiada melammu bogów (widzialny przejaw chwały bóstwa). Melammu wyróżniało władcę jako przedstawiciela bogów i podkreślało, że jego królewskie panowanie zostało zaaprobowane przez bóstwo. W asyryjskich inskrypcjach chwałę tę opisano jako unoszącą się nad królem. Na dodatkowy element może wskazywać akadyjski termin basztu. Oznacza on ogólnie godność i majestat, i jest często udzielany przez bogów, bywa też jednak personifikowany jako opiekuńczy duch. Obdarza on człowieka rozmaitymi atrybutami oraz udziela mu autorytetu.

11,3-4. Zadania sędziego. Głównym obowiązkiem króla było stanie na straży sprawiedliwości, dlatego w retoryce królewskiej pojawiającej się w materiałach inskrypcyjnych pokazuje się sukcesy odniesione w tej właśnie dziedzinie. Mądrość króla oceniano po wnikliwości osądu skomplikowanych spraw, zaś jego kwalifikacje do sprawowania władzy - na podstawie poświęcenia, z jakim stawał on w obronie najsłabszych członków społeczeństwa. Zdolność rozstrzygania trudnych spraw miała być udzielana władcom przez bogów (por. Salomon; zob. komentarz do 1 Krl 3,16-18 i 2 Krn 1,12). Zatem królowie, ferując wyroki, nie polegali wyłącznie na dowodach przedstawionych w sądzie (zob. Prz 16,10).

11,5. Pas na biodrach/przepasanie lędźwi. W obydwu wierszach hebrajskiego tekstu użyto tego samego słowa, w drugim przypadku przedmiot jest jednak obwiązany wokół lędźwi. Były to najbardziej podstawowe elementy ubiory, bez których człowiek czułby się nagi.

11,6-8. Zachowanie zwierząt jako sposób przedstawienia sytuacji utopijnej. Pochodzący z czasów sumeryjskich mit zatytułowany Enki i Ninhursag opisuje utopijną sytuację, w której lew nie zabija, wilk zaś nie porywa owcy. W innych utworach o charakterze utopijnym opisuje się brak drapieżników (w opowieści o Enmerkarze i Panu Aratta - węża, skorpiona, lwa lub wilka).

11,10. Chorągiew/znak. Chorągwie lub znaki używane były do zwoływania wojsk z danego obszaru, wskazywały również miejsce zbiórki lub położenie obozu. Często znajdowały się na nich symbole pokoleń lub oddziałów. W Egipcie oddziały nosiły nazwę boga, pod którego sztandarami służyły (np. oddział Amona, oddział Seta), zaś sztandary umożliwiały ich identyfikację za pomocą symbolów bóstwa, które się na nich znajdowały.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Pokój zakwitnie, kiedy Pan przybędzie.

Boże, przekaż Twój sąd Królowi,
a Twoją sprawiedliwość synowi królewskiemu.
Aby Twoim ludem rządził sprawiedliwie
i ubogimi według prawa.
Refren.
Za dni Jego zakwitnie sprawiedliwość
i wielki pokój, aż księżyc nie zgaśnie.
Będzie panował od morza do morza,
od rzeki aż po krańce ziemi.
Refren.
Wyzwoli bowiem biedaka, który Go wzywa,
i ubogiego, co nie ma opieki.
Zmiłuje się nad biednym i ubogim,
nędzarza ocali od śmierci.
Refren.
Niech Jego imię trwa na wieki,
jak długo świeci słońce, niech trwa Jego imię.
Niech Jego imieniem wzajemnie się błogosławią!
Niech wszystkie narody ziemi życzą Mu szczęścia.
Refren.
Ps 72,1–2,7–8,12–13,17

Psalm królewski. Nagłówek „Salomonowy” (użyty tylko tu i w Ps 127) jest uzasadniony tutaj - w modlitwie w intencji rodziny królewskiej.

Struktura:
ww. 1-4 (król jako, zaprowadzający sprawiedliwość)
ww. 5-8 (modlitwa o długie rządy króla, który zapewnia urodzaj)
ww. 9-11 (danina przyniesiona przez obce narody)
ww. 12-15 (podsumowanie pierwszych trzech fragmentów)
ww. 16-17 (modlitwa o plony i potomka królewskiego).

Możliwy czas powstania to nawet X w.

1. Przekazanie przez Boga królów i jego synowi (następcy tronu) sprawiedliwości jest powszechnym motywem w teologii królewskiej na Bliskim Wschodzie. Takim motywem jest również odpowiedzialność króla za wymierzanie sprawiedliwości ubogim. Motyw ten pojawia się ponownie w ww. 12-14. Por. Ps 82,2-4; Prz 29,14.

5. Na podstawie LXX pierwsze słowo z tekstu masoreckiego („niech się ciebie boją") powinno zostać dodane do „niech trwa". Por. Pwt 17,20 i Ps 61,8.

6-7. Król jako ten, kto wprowadza porządek we wszechświecie i zapewnia ziemi urodzaj jest motywem występującym w egipskiej teologii królewskiej.

8. ”od morza do morza”: Przypuszczalnie odniesienie do Morza Śródziemnego na zach. i Zatoki Perskiej na wsch.; „Rzeka" to Eufrat. Nawiązanie do morza i rzeki przywołuje na myśl również mitologię kananejską, którą omówiono w komentarzu do Ps 24.

9. W kontekście ww. 9-11 mieszkańcy pustyni (w. 9) byliby obcym ludem, poddanym królowi.

16. Tekst niezrozumiały i bardzo trudny. Troska dotyczy urodzaju, podobnie jak w ww. 6-7.

17. „Imię" króla tutaj dotyczy prawdopodobnie jego potomka, „syna królewskiego" z w. 1. Modlitwa za króla i jego potomstwo w ww. 15-17 tworzy inkluzję z modlitwą za króla i koronowanego księcia w w. 1.

”Niech się wzajemnie nim błogosławią”: Powtórzenie obietnicy złożonej przodkom(Rdz 12,3;22,18; 26,4; 28,14; 48,20). Może być to również nawiązanie do przymierza królewskiego działu, które stanowiło wzór Bożego przymierza zarówno z patriarchami, jak i z królami judzkimi.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

72,1. Hymny koronacyjne. Istnieje wiele dowodów wskazujących, że cywilizacje starożytnej Mezopotamii postrzegały władze królewską jako dar bogów. W prologu do Kodeksu Hammurabiego pojawia się stwierdzenie, że król został ogłoszony "pasterzem" przez boga Enlila, i że zadanie króla polega na "utrzymywaniu sprawiedliwości w kraju". Podczas obchodów babilońskiego święta Nowego Roku (Akitu) król był ponownie obdarzany władzą swojego urzędu. Uroczystość czczono wielką procesją i masowymi obchodami. W tekstach z Ur III (ok. 2000 przed Chr.) zachowały się hymny przygotowane na tę okazję, napisane dla uczczenia króla Ur-Nammu. W owych kompozycjach opisano kilka faz rytuału koronacyjnego, m.in. "umieszczenie świętego berła" w ręku władcy. Wersety te miały być śpiewane lub ogłaszane przez króla. Powoływał się on na otrzymany od boga obowiązek prawodawcy i budowniczego kanałów, które zapewniają urodzajność ziemi. W odpowiedzi rozlegała się litania wygłaszana przez kapłanów, w której używano tytułów królewskich oraz potwierdzano, że władca jest "królem Ur".

72,8. Zasięg panowania. Aby dać do zrozumienia, że Bóg przyznał swojemu królowi uniwersalne panowanie, Psalmista posługuje się obrazem, który został użyty w inskrypcji z Karatepe w odniesieniu do króla Luwian Azitiwadda (730-710 przed Chr.). Podobnie jak Psalmista wspomina o "panowaniu od morza do morza", w rocznikach tych ogłasza się, że król rozciągnął swoje panowanie "od wschody do zachodu słońca". Teksty akadyjskie ukazują również władcę pyszniącego się poddaniem mu całej rasy ludzkiej, od Górnego do Dolnego Morza.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Chrystus zbawia wszystkich ludzi

Czytanie z Pierwszego Listu świętego Pawła Apostoła do Rzymian

Bracia:
To, co niegdyś zostało napisane, napisane zostało dla naszego pouczenia, abyśmy dzięki cierpliwości i pociesze, jaką niosą Pisma, podtrzymywali nadzieję. A Bóg, który daje cierpliwość i pociechę, niech sprawi, abyście wzorem Chrystusa te same uczucia żywili do siebie i zgodnie jednymi ustami wielbili Boga i Ojca Pana naszego, Jezusa Chrystusa.
Dlatego przygarniajcie siebie nawzajem, bo i Chrystus przygarnął was ku chwale Boga. Mówię bowiem: Chrystus stał się sługą obrzezanych dla okazania wierności Boga i potwierdzenia przez to obietnic danych ojcom oraz po to, żeby poganie za okazane sobie miłosierdzie uwielbili Boga, jak napisano: "Dlatego oddawać Ci będę cześć między poganami i śpiewać imieniu Twojemu”.
Rz 15,4–9

4. Według Pawła Pismo „napisane zostało i dla naszego pouczenia", gdyż wierzy on, tak jak jego ówcześni rodacy, że Boże Słowo pozostaje aktualne w każdej sytuacji. Nie znaczy to oczywiście, jakoby sądził, że było ono przeznaczone wyłącznie dla jego własnego pokolenia, jak to sugerowali niektórzy komentatorzy na podstawie analogii względem komentarzy do Pisma Świętego w Zwojach znad Morza Martwego. Słowa „dla naszego pouczenia" mogą się odnosić wprost do słów Mojżesza w Wj 24,12. Żydzi znajdowali pociechę w nauce Pisma (2 Mch 15,9).

Zob. Rz 4,23, który wyraża podobną myśl - ST posiała znaczenie dla współczesnych Pawłowi chrześcijan.

”abyśmy (...) podtrzymywali nadzieję”: Kiedy cierpienie Chrystusa rozważane jest na tle świętej historii, nabiera ona głębszego znaczenia. Widziana w szerszej perspektywie, dostarcza chrześcijanom podstawy nadziei.

5-6. Pawłowa modlitwa o jedność.

5. „Żywić te same uczucia" oznacza trwać w jedności (1 Kor 12,38) — w tym przypadku chodzi o jedność w miłości, nie zaś pełną zgodę (rozdz. 14).

6. Słowa „zgodnie jednymi ustami wielbili Boga" oznaczają jednomyślność; por. Wj 24,3 (rozdział ten mógł być świeżo obecny w umyśle Pawła; por. Rz 15,4) i 2 Krn 5,13.

7. ”bo i Chrystus przygarnął was”: Wniosek ten wypływa z polecenia samego Chrystusa (J 13,34; 15,12).

”ku chwale Boga”: Motyw kryjący się za wszystkimi odkupicielski-mi czynami Chrystusa (zob. Flp 1,11; 2,11; por. 1Q19 13,1; 1QSb 4,25; 1QS 10,9).

8. ”stał się sługa obrzezanych”: Zob. Ga 2,8-9, gdzie znaleźć można podobne określenie Żydów. Jezus musiał być Żydem i służyć Żydom, by potwierdzić Boże obietnice dane praojcom i dać dowód Bożej „prawdy" (= wierności; zob. komentarz do 3,4). Jednak w obietnicach owych, tak jak je Paweł rozumie, udział mają zarówno Żydzi, jak i poganie. W tym upatruje Paweł podstawę jedności chrześcijańskiej wspólnoty, pomimo różnic etnicznych.

9. ”żeby poganie za okazane sobie miłosierdzie uwielbili Boga”: Oni również objęci byli obietnicami ST, czego dowiodą zacytowane fragmenty Pisma. Mimo że służba Chrystusa skierowana była do Żydów, poganie we właściwym czasie mieli zostać włączeni do jego królestwa, co potwierdzają obietnice ST.

”oddawać Ci będę cześć między poganami”: Ps 18,50 (= 2 Sm 22,50). Paweł ponownie sięga po „testimonia" z Tory, Proroków i Psalmów, by poprzeć swą tezę (zob. komentarz do 3,10). Należy zwrócić uwagę na jednoczącą ideę ethnē, „narodów", lub laoi, „ludów”.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Przygotujcie drogę Panu, prostujcie ścieżki dla Niego;
wszyscy ludzie ujrzą zbawienie Boże.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja.
Łk 3,4.6

EWANGELIA
Jan Chrzciciel przygotowuje drogę Panu

Słowa Ewangelii według świętego Mateusza

W owym czasie wystąpił Jan Chrzciciel i głosił na Pustyni Judzkiej te słowa: "Nawróćcie się, bo bliskie jest królestwo niebieskie”. Do niego to odnosi się słowo proroka Izajasza, gdy mówi:
"Głos wołającego na pustyni:
Przygotujcie drogę Panu,
prostujcie ścieżki dla Niego”.
Sam zaś Jan nosił odzienie z sierści wielbłądziej i pas skórzany około bioder, a jego pokarmem była szarańcza i miód leśny.
Wówczas ciągnęły do niego Jerozolima oraz cała Judea i cała okolica nad Jordanem. Przyjmowano od niego chrzest w rzece Jordanie, wyznając przy tym swe grzechy.
A gdy widział, że przychodzi do chrztu wielu spośród faryzeuszów i saduceuszów, mówił im: "Plemię żmijowe, kto wam pokazał, jak uciec przed nadchodzącym gniewem? Wydajcie więc godny owoc nawrócenia, a nie myślcie, że możecie sobie mówić: »Abrahama mamy za ojca«, bo powiadam wam, że z tych kamieni może Bóg wzbudzić dzieci Abrahamowi. Już siekiera do korzenia drzew jest przyłożona. Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, będzie wycięte i w ogień wrzucone.
Ja was chrzczę wodą dla nawrócenia; lecz Ten, który idzie za mną, mocniejszy jest ode mnie; ja nie jestem godzien nosić Mu sandałów. On was chrzcić będzie Duchem Świętym i ogniem. Ma On wiejadło w ręku i oczyści swój omłot: pszenicę zbierze do spichrza, a plewy spali w ogniu nieugaszonym”.

Mt 3,1-12

Działalność Jana Chrzciciela (3,1-12).
Mateusz zupełnie nieoczekiwanie przechodzi od dzieciństwa Jezusa do początków jego publicznej działalności. W tym miejscu opowieść Mt łączy się z narracją Mk, wzbogaconą o zwroty i wypowiedzi pochodzące z Q (ww. 7-12, część 11 i cały 12). Komplikuje to literacką warstwę tekstu. Mateusz rozpoczyna opowieść od działalności Jana Chrzciciela.

1. ”W owym czasie”: Ok. 26 r. po Chr.

To wyrażenie powszechnie używane w Starym Testamencie, szczególnie (lecz nie wyłącznie) w proroctwach dotyczących przyszłości. W czasach Jezusa wielu oczekiwało na przyjście wielkiego przywódcy, który wyprowadzi Boży lud z pustyni, dokonując nowego Wyjścia z Egiptu. W Starym Testamencie, w okresach poważnego narodowego odstępstwa, niektórzy prorocy uważali za wskazane, by żyć poza nawiasem społeczeństwa (np. Eliasz).

”Jan Chrzciciel”. Żydowski prorok głoszący pokutę. Jan Chrzciciel wywodził się z kapłańskiego środowiska esseńskiego, w literaturze pozabiblijnej wzmianki na jego temat znajdujemy w Józefa Flawiusza, Dawne dzieje Izraela 18,5,2 § 116-19. Mateusz wprowadza postać Jana z powodu związanych z nim tradycji oraz dlatego, że mimo dzielących ich różnic Jan i Jezus byli łączeni przez wczesnych chrześcijan z powodu prorockiego nauczania, religijności, praktykowania chrztu i oczekiwania bliskiego nadejścia końca świata. Niektórzy uczniowie Jana Chrzciciela rozwinęli jego ruch, rywalizujący z chrześcijaństwem (Mt 11,2); jednak, z powodu męczeńskiej śmierci Jana i szacunku, jakim darzył go Jezus, chrześcijanie zaczęli uważać go za poprzednika Jezusa. Mateusz idzie dalej niż inni ewangeliści, ukazując Jana jako „małego Jezusa", wkładając w jego usta główne przesłanie Jezusa (por. w. 2 oraz 4,17) i identyfikując Jana Chrzciciela z Eliaszem (11,14; 17,10-13).

2. Żydzi wierzyli, że Bóg w pewnym sensie już teraz panuje nad wszechświatem, lecz codziennie modlili się o nadejście dnia, w którym Jego królestwo (lub panowanie) zostanie rozciągnięte na wszystkie ludy ziemi. (Zob. szerszy komentarz do Mk 1,14-15.)

”Nawróćcie się”: Greckie słowo metanoein oznacza „zmianę myślenia"; hebrajskie šûb znaczy „odwrócić się" (od grzechu do Boga), co było głównym przesłaniem proroków ST (zob. m. Yoma 8,8-9; G.F. Moore, Judaizm [Cambridge MA, 1927] 1. 507-534; E.E. Urbach, The Sages [2 t.; Jerozolima, 1975] 462-471; J. Behm, TDNT 4. 975-1008 na temat rabinicznej koncepcji nawrócenia; klasyczne analogie głoszenia Jana Chrzciciela znaleźć można w cynicko-stoickich diatrybach, zob. S.K. Stawers, The Diatribe [SBLDS 57; Chico, 1981]).

”bliskie jest królestwo niebieskie”: Zob. komentarz do 4,17. W przeciwieństwie do innych Ewangelii synoptycznych Mt zwleka z ogłoszeniem przebaczenia grzechów aż do 26,28.

3. Kontekstem fragmentu Iz 40,3 jest proroctwo Izajasza dotyczące nowego Wyjścia z Egiptu, kiedy Bóg ponownie wyzwoli swój lud i sprowadzi Izraelitów do Jerozolimy ze wszystkich narodów, wśród których zostali rozproszeni. Główne szlaki komunikacyjne wymagały odpowiedniego przystosowania terenu (aby stały się proste i płaskie). Na Wschodzie królowie wymagali, by drogi przygotowano odpowiednio, aby mogli nimi podróżować. Być może w celu zachowania technicznej poprawności Mateusz usuwa cytowany przez Marka fragment Księgi Malachiasza (zob. jednak Mt 11,10).

Iz 40,3 cytowany w wersji LXX, aluzje nawiązujące do Jahwe odnoszone są do Jezusa. Jest to pierwszy cytat z Deutero-Izajasza, proroka pocieszającego dobrą nowiną o uwolnieniu i powrocie z niewoli. Deutero-Izajasz odgrywa ważną rolę w NT jako swego rodzaju protoewangełia, lecz NT pozbawia go charakteru narodowego i usuwa motyw odpłaty. Fragment ten był ważny także dla esseńczyków (1 QS 8,14).

4. Pożywienie Jana było strawą biedoty. Chociaż pszczelarstwo było wówczas rozpowszechnione, Jan jadał wyłącznie miód leśny. (Miód uzyskiwano odpędzając pszczoły za pomocą dymu i wyjmując plastry; miód był jedyną substancją stosowaną do słodzenia potraw, smak miodu uważano za najsłodszy.) Esseńczycy i inni pobożni Izraelici (2 Mch 5,27) odżywiali się w taki sposób, by uniknąć nieczystych pokarmów. Strój Jana przypominał ubiór Eliasza (2 Krl 1,8) i innych ludzi, którzy żyli poza nawiasem społeczeństwa (niektórzy, jak cynicy i Bannus, Esseńczyk, nauczyciel Józefa Flawiusza, byli nawet bardziej ascetyczni). Aluzja do Eliasza sugeruje, że koniec jest już bliski (Ml 4,5-6).

”z sierści wielbłądziej”: Ubiór przypominał strój proroka (2 Krl 1,8; Za 13,4), szczególnie Eliasza,

”szarańcza i miód leśny”: Jego dieta wskazuje na samodzielne zdobywanie pożywienia. W późniejszej tradycji Jan Chrzciciel stał się wzorem dla zakonników, którzy nie spożywali mięsa; ponieważ szarańcza była rodzajem mięsa, twierdzili, że chodziło o strączki chleba świętojańskiego.

5-6. Poganie pragnący przejść na judaizm musieli nawrócić się i poddać obmyciu. Jan traktuje tutaj jednak Żydów tak samo jak pogan (zob. szerszy komentarz do Mk 1,4-5).

5. ”cała okolica nad Jordanem”: Mogło chodzić nie tylko o Galileę, lecz także o Zajordanie i sadzawki w Ainon (J 1,28; 3,23), czyli o większe terytorium.

6. ”chrzest”: Greckie słowo baptizein oznacza „umoczyć" lub „zanurzyć", być może także „polać" w znaczeniu ceremonialnym. Tutaj słowo „chrzest" oznacza religijny obrzęd obmycia lub oczyszczenia, stanowiący analogię do kapłańskiego obmycia ze ST lub też faryzejskich czy qumrańskich obmywań. W tym przypadku nie był on dokonywany przez samego pokutnika, lecz przez Jana Chrzciciela,

”wyznając przy tym swe grzechy”: Wielu ludzi miało moralne poczucie winy oraz potrzebę wyznania, lecz formy ich realizacji różniły się bardzo. Nie wiadomo jak dokładnie wyglądał w tym przypadku obrzęd, być może przypominał Święto Przebłagania, kiedy lamentowano z powodu złamanych obietnic.

7. Starożytni sądzili, że istniał gatunek żmij, których młode wydostawały się na zewnątrz, przegryzając ciała swoich matek (zob. np. Herodot, Plutarch). Nazwanie kogoś żmiją było obraźliwe, lecz epitet „plemię żmijowe" (potomstwo żmii) było znacznie gorsze - ojcobójstwo i matkobójstwo były bowiem najohydniejszymi zbrodniami w oczach starożytnych.

W tym miejscu pojawia się źródło Q. Mateusz zawęża adresatów Jana do faryzeuszów i saduceuszów (por. Łk 3,7). Skąd ta surowość wobec tych dwóch grup? Według Józefa Flawiusza (Wojna żydowska 2,8,2-14 § 119-66) wewnątrz ówczesnego judaizmu istniały trzy główne stronnictwa: faryzeusze, saduceusze i esseńczycy; czwarta grupa była zwykle utożsamiana z późniejszymi zelotami. Chociaż faryzeusze nie zawsze okazywali Jezusowi wrogość (Łk 13,31), zaś w Mk nie mieli udziału w jego śmierci, Jezus czuł się zobowiązany do poddania ich surowej krytyce (np. rozdz. 23), ponieważ ich religijne przywództwo było istotne. Mimo że ruch faryzeuszów początkowo (okres Machabeuszów) przyczynił się do zachowania judaizmu, w czasach Jezusa stał się niepokojąco sztywny i ekskluzywistyczny. W czasach powstawania Mt wywodzący się z faryzeuszów rabini byli głównymi żydowskimi przeciwnikami chrześcijaństwa, dlatego ewangelista postawił sobie za cel wykazanie, że chrześcijaństwo reprezentuje prawdziwego Izraela. Saduceusze byli partią kapłańską ściśle związaną ze świątynią, a zatem grupą, która odegrała większą rolę w śmierci Jezusa (26,3-4).

”Plemię żmijowe”: Zwrot ten zostanie powtórzony w 12,34; zob. Ap 12,9; J 8,44.

”nadchodzącym gniewem”: Chociaż podstawowa idea jest równie stara jak instytucja proroków, w apelu o nawrócenie pojawia się nowa nuta eschatologicznej niezwłoczności; sąd Boży jest bliski.

8. Nawrócenie oznaczało odwrócenie się od grzechu. Faryzeusze podawali w wątpliwość nawrócenie, jeśli deklarujący je człowiek w dalszym ciągu trwał w grzechu. Prorocy Starego Testamentu czasami opisywali posłuszeństwo należne Bogu (lub przyszłe błogosławieństwo, którym Bóg obdarzy swój lud) w kategoriach owocu (naturalny obraz w społeczeństwie rolniczym; por. Iz 5,2; 27,6; Oz 10,1.12-13; 14,7-8; Prz 11,30-31).

”owoc”: Dobre uczynki, które wykraczają poza dobry zamiar nawrócenia, będące jego następstwem.

9. Żydzi powszechnie wierzyli, że dostępują ocalenia jako lud, ponieważ wywodzą się od Abrahama. Obraz Boga wskrzeszającego sobie lud z kamieni musiał w uszach żydowskich słuchaczy Jana Chrzciciela brzmieć bardziej jak pogańska mitologia (Grecy mieli w swoim dziedzictwie takie opowieści), niż rzeczywistość. Słowa te oznaczały jednak, że Bóg nie potrzebuje Izraela do zrealizowania swoich zamiarów (jak w Am 9,7; por. Rdz 1,24; 2,9). Niektórzy uczeni sugerowali, że w 'języku aramejskim mamy tutaj do czynienia z grą słów „dzieci" - „kamienie".

”Abrahama mamy za ojca”: Zbawienia nie można odziedziczyć. Słowa te nawiązują do głównego tematu Mt: poganie mogą dostąpić zbawienia. Por. Am 3,2. Bóg nie okazuje etnicznej czy społecznej stronniczości (Pwt 1,17; 16,19; 2 Krn 19,17; Dz 10,34; Rz 2,11; Ga 2,6; Ef 6,4; Kol 3,25).

10. W literaturze żydowskiej drzewa (podobnie jak wiele innych rzeczy) symbolizują czasami Izraela. Stary Testament posługuje się niekiedy drzewem jako metaforą sądu nad narodami (Iz 10,33-34) lub Izraelem (Iz 10,18-19; Jr 11,16; Ez 15,6). Drewno uzyskiwane z dużych drzew (np. libańskiego cedru) było wykorzystywane jako materiał budowlany; drewno z karłowatych drzew owocowych, rosnących w Palestynie (np. oliwki lub figowca), nadawało się jedynie do wyrobu mniejszych przedmiotów, często (tak jak tutaj) wykorzystywano je jako opał.

”Już”: Ówczesna sytuacja polityczna i duchowa była napięta,

”siekiera”: Iz 10,34; Jr 46,22.

”drzew”: Mt 7,19.

11. Niewolnicy dostojników mieli czasem wyższą pozycję od ludzi wolnych. Niewolnik (w przeciwieństwie do 'ucznia, który również służył swojemu mistrzowi) nosił sandały swojego pana. Jan mówi, że nie jest godny nawet tego, by być niewolnikiem Chrystusa.
Prorocy przepowiadali wylanie Bożego 'Ducha na sprawiedliwych, w czasie gdy ustanowi On swoje królestwo w Izraelu (Iz 44,3; Ez 39,29; Jl 2,28). Zapowiadali też, że na ludzi niegodziwych spadnie ogień (Iz 26,11; 65,15; 66,24; Jr 4,4; 15,14; itd.). W Mt 3,11 źli zostaną ochrzczeni (lub zanurzeni) ogniem (Mt 3,10.12), sprawiedliwi Duchem Świętym.

”ja nie jestem godzien nosić Mu sandałów”: Mt różni się od innych Ewangelii i Dz 13,25, Jan mówi „odwiązać", zamiast „nosić". Być może odnosi się to do późniejszych rabinicznych pouczeń, wg których uczeń powinien robić dla swojego mistrza to, co niewolnik dla swojego pana, z wyjątkiem zdejmowania jego obuwia (b. Ketu. 96a).

ogniem: Należy oddzielić słowa Jana Chrzciciela od późniejszych dodatków chrześcijańskich. Jeśli usuniemy słowa „Duchem Świętym i”, traktując je jako późniejszy dodatek, to Jan Chrzciciel mówi o sądzie, który zostanie dokonany przez samego Boga.

12. Ponieważ to samo greckie słowo może oznaczać „ducha" i „wiatr", nadal obecny jest obraz wichru i ognia z Mt 3,11. Przesiewanie zboża było znane wszystkim Żydom mieszkającym w Palestynie - szczególnie rolnikom. Zboże zebrane w polu podrzucano w górę, by wiatr oddzielił cięższe ziarno od lżejszej plewy. Plewy, które nie nadawały się do spożycia, były następnie palone. Także inni pisarze biblijni opisywali dzień sądu jako żniwa (4 Ezd 4,30-32; por. Jr 51,33; Jl 3,12-14) lub ludzi złych jako plewy (Iz 17,13; Jr 13,24; 15,7; itd.). Fakt, że ogień ten jest „nieugaszony", wskazuje na rzeczywistość wykraczającą poza jednorazowe spalenie plew - na coś znacznie bardziej strasznego (Iz 66,24), chociaż w tradycji żydowskiej nie było zgody co do czasu trwania kary piekielnej.
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.