Fikcja literacka w Biblii

Biblia rozumiana w świetle nauki o gatunkach literackich

Ażeby to właściwe pouczenie można było wydobyć z tekstów biblijnych, trzeba - podobnie jak to ma miejsce w odniesieniu do wszystkich tekstów literackich - na samym początku określić gatu­nek literacki odnośnego tekstu.

Każda bowiem wypowiedź literacka odznacza się pewną swoistą formą wyrazu. Jest to konwencja przyjęta przez autora, a odkrywana przez czytelnika, który potrafi wtedy zastosować właściwe klucze in­terpretacyjne i odczytać myśl autora.

Stało się to udziałem literatury biblijnej, gdy teksty religijne od­czytywano jako wypowiedzi z dziedziny nauk przyrodniczych i pro­wadzono wspomniane powyżej spory. Na ich marginesie zrozumiano, że i tu wyróżnianie rozmaitych sposobów wyrazu jest konieczne.

Nauka o literaturze od dawna wyróżnia i klasyfikuje tak pojęte sposoby wyrazu. W cywilizacji europejskiej zasadniczym podziałem jest trójczłonowy podział na dramat, epikę i lirykę. Te naczelne spo­soby wyrazu nazywamy rodzajami literackimi. Kolejnym stopniem klasyfikacji na podstawie specjalnych właściwości formalnych i treś­ciowych utworu są gatunki literackie. Tutaj możemy mówić o praw­dziwie bogatej gamie form, zależnych od różnych działów literatury.

Przechodząc na teren literatury biblijnej, trzeba stwierdzić, że po­dział rodzajowy właściwie nie jest dla niej adekwatny, gdyż odpowia­da on cywilizacji wyrosłej na wzorach literatury greckiej. Natomiast wyodrębnienie gatunków literackich, niezwykle konieczne, także nie będzie pokrywało się z tymi gatunkami, jakie zwykle uwzględnia się w nauce o literaturze. Biblia posiada specyficzne gatunki, częściowo zakorzenione w literaturze starożytnego Bliskiego Wschodu, a częś­ciowo zupełnie oryginalne.

Nie miejsce tu zajmować się klasyfikacją biblijnych gatunków li­terackich. Można jedynie zaznaczyć, że klasyfikacja taka nie jest pro­sta i pomiędzy biblistami nie ma zgody w odniesieniu do kryteriów tej klasyfikacji i jej szczegółowej egzemplifikacji.

Z bogatego zestawu biblijnych sposobów przekazu treści pragnie­my przypatrzyć się niektórym gatunkom literackim, które posługują się fikcją literacką. W odczuciu nieprzygotowanego czytelnika mogą one bowiem wywołać wrażenie mowy zakłamanej, nieprawdziwej. Właściwe natomiast ich odczytanie pozwoli pokazać, że także te spo­soby wyrazu mogą być i są wykorzystane dla pouczenia o tej praw­dzie, która jest przedmiotem biblijnego orędzia.

Zastosowanie fikcji literackiej w Biblii

Określenie fikcja literacka pochodzi od łacińskiego terminu fictio, który oznacza zmyślenie, domniemanie, kształtowanie. Fikcja litera­cka jest właściwością świata przedstawionego w dziele literackim i polega na tym, że świat ten został zmyślony przez autora niezależ­nie od tego, czy jest on realistyczny czy fantastyczny. W dziele sta­nowiącym fikcję literacką występują także elementy, które bezpo­średnio lub pośrednio odnoszą się do wiedzy czytelnika o świecie rzeczywistym. Są to realia historyczne, topograficzne, obyczajowe, a także zasady kompozycyjne utworu, odpowiadające jego gatunko­wi literackiemu^[7].

Fikcja literacka jest takim sposobem przedstawiania, w którym zmyślenie, dokonane przez autora, służy przekazowi zamierzonej przez niego treści. Prawdziwość natomiast dzieła, czyli zgodność je­go z rzeczywistością, odnosi się nie do sposobu przedstawienia, ale do treści utworu. Dlatego utwór fikcyjny może również być środkiem przekazu prawdy. Trzeba ją jednak, zgodnie z gatunkiem literackim utworu, umieć odczytać przez zastosowanie odpowiednich kluczy interpretacyjnych.

W dalszym ciągu naszych rozważań przejdziemy do konkretnych przykładów biblijnych gatunków literackich, które posługują się fikcją literacką.

a) Przypowieść

Ten gatunek literacki^[8] jest prawdopodobnie najlepiej znanym przykładem zastosowania fikcji w przekazie biblijnym. Przypowie­ści, w których Jezus poucza o tajemnicach królestwa Bożego, zaj­mują pokaźną część Ewangelii, występując także w innych księgach, zwłaszcza w pouczeniach prorockich i mądrościowych Starego Te­stamentu. Termin przypowieść jest odpowiednikiem greckiego termi­nu parabole, znaczącego dosłownie: to, co się stawia obok, a stąd oznaczającego porównanie lub podobieństwo.

-------------------------

[7] Por. M. Głowiński, T. Kostkiewiczowa, A. Okopień-Sławińska, J. Sławiński, Podręczny słownik terminów literackich, dz. cyt., s. 72.
[8] Na temat przypowieści biblijnych porównaj: A. Jankowski OSB, Królestwo Boże w przypowieściach, Poznań 1981; T. Jelonek, Jak czytać Pismo Święte? (Biblia dla wszystkich), Kraków 1994, s. 51-53.