UBIÓR

Szaty noszone ze względów praktycznych albo dla ozdoby. Biblijne terminy używane na określenie odzieży, stroju, ubrania, szat i części ubrania maja charakter ogólny i są zamienne w przekładach, tak że bardzo trudno ustalić, co faktycznie oznaczały. Bardzo pomocne są artystyczne przedstawienia ze starożytnego Bliskiego Wschodu, pewne zaś formy stroju można bliżej określić dzięki funkcji, jaka spełniały, np. hełm żołnierski (1 Sm 17.S), o którym mówi się również w sensie metaforycznym (Iz 59,17; Ef 6,17).

Najwcześniejsze ubrania sporządzano z zasady ze skór zwierzęcych - materiału, z którego praktycznie nie zrezygnowano do dziś (futra, skórzane buty i rękawiczki, pasy, pochwy na narzędzia, ozdoby jak bransoletki i zapięcia do włosów, portfele). Początki tkactwa sięgają końcowych wieków epoki kamiennej (zakończonej ok. 4500 r. przed Chr.); użycie słomy i trzciny na maty i przy budowie domów prawdopodobnie poprzedziło wykorzystanie włókien roślinnych w sporządzaniu ubrań. Płótno lniane i bawełniane było zapewne wynalazkiem egipskim, natomiast użycie wełny na tkaninę rozpowszechniło się mniej więcej w okresie między wprowadzeniem przez Sumerów spódniczek z metalowych albo skórzanych płatów, znanych z posągów sumeryjskich, a wynalezieniem fałdzistych szat, jakie nosił Gudea, król z Lagasz, z późniejszego okresu Sumeru. Przez cały okres biblijny było znane tkanie materiału z wełny lub włosia (na namioty), zszywanie razem kawałków materiału, farbowanie tkanin na różne kolory. Malowidła grobowe z Egiptu w Beni-Hasan przedstawiają stosowane kroje i kolory.

Kroje i materiały wspominane w Biblii były znane na całym Bliskim Wschodzie od okresu wczesnego brązu (3000-2000 przed Chr.) po okres rzymski (63 przed Chr. - 324 po Chr.). Poszczególne wzmianki o izraelskich szatach używanych przez mężczyzn i kobiety wskazują, że kulturowo uwarunkowane zwyczaje ubierania się ulegały zmianom wraz z pojawieniem się różnych ludów, które najeżdżały i podporządkowywały sobie Palestynę, ale zawsze były pewne wyjątki, jeśli chodzi o stroje tradycyjne i oficjalne.
Jest rzeczą oczywistą, że o ubieraniu się decydował klimat i swoboda poruszania się, a nie wygląd czy walory estetyczne. Były jednak pewne wyjątki. Bezwstydny strój nierządnicy (Prz 7,10) był zapewne, podobnie jak jej zachowanie wobec młodych i naiwnych, swego rodzaju reklamą. Ubiór żołnierza był podporządkowany skuteczności w walce, szaty kapłańskie zawierały wiele elementów symbolicznych (jak i dziś), były też znane specjalne stroje na wyjątkowe okazje, np. wesele, pogrzeb. Przebranie się mogło służyć podstępowi (Joz 9.5).

Ubrania męskie
Termin tłumaczony jako „ubranie” w l Sm 4,12 i Sdz 3,16 (BT: szaty) oznacza najwyraźniej jakąś długą szatę (2 Sm 10.4). skoro można ją było odciąć „.do polowy, aż do pośladków". Termin określający całą szatę może też odnosić się do tkaniny służącej do okrycia arki (Lb 4,6-9) lub łóżka (1 Sm 19,13 [BT: płaszcz]), do szaty królewskiej (2 Sm 13,31), szaty jeńca wojennego (Jr 52,33), żałobnych (2 Sm 14,2,) i kapłańskich (Wj 28,2, „szaty święte"). Szaty mogły być wykonane z lnu lub wełny, ale kodeksy z Księgi Powtórzonego Prawa i Księgi Kapłańskiej zabraniały mieszania tych materiałów (Pwt 22,11; Kpł 19,19).

Szata do owijania się, zwana zwykle płaszczem, mogła okryć nagość (Noego w Rdz 9,23), miecz (1 Sm 21,9), inne ubranie (dla uniknięcia rozpoznania, Rt 3,3); mogła też służyć jako worek na dary (Sdz 8,25). Była strojem podróżnych (Pwt 8,4), obcych (Pwt 10,18) i ubogich (Wj 22,26-27), którzy przykrywali się nią do snu; z tej przyczyny nie mogła służyć jako zastaw dłużej niż przez część dnia pozostałą do zachodu słońca, gdyż właściciel potrzebował jej na noc. Jak każde inne ubranie, szata ta mogła być podarta (1 Krl 11,30). Nieposiadanie takiej szaty oznaczało skrajne ubóstwo i zaniedbanie (Hi 24,7). Rz 27,23-24 wskazuje, że ubrania było towarem handlowym, jeśli były szczególnie bogate i starannie wykonane. Słownictwo NT dotyczące ubrania zawiera wzmiankę o długiej szacie wierzchniej (Mt 17,2; 27,31) noszonej na płaszczu (Mt 5,40; Łk 6,29).

Pod wspomnianą szatą wierzchnią, jakby płaszczem, noszono szaty spodnie. Białe lub kolorowe suknie do kostek o długich lub krótkich rękawach nosiły kobiety i mężczyźni (Rdz 37,3-31-33) Rdz 3,21 mówi, że Bóg uczynił ze skór takie ubrania dla Adama i Ewy. Zwykle przekładano je tylko przez jedno ramię, a nie obydwa. Męskie sięgały czasem tylko do kolan. Tuniki z kołnierzem (Hi 30,18 [BT: szczelnie przylega tunika]) nosiły także kobiety (2 Sm 13,18-19; Pnp 5,3) i kapłani (Wj 28,4). Zwykle wykonywano je z wełny, dla kapłanów jednak miały być lniane. Tunika Jezusa bez szwu (J 19,23), o którą żołnierze rzucali losy, a także szata, którą rozdarł arcykapłan (Mk 14,63), należały do tego gatunku. Lnianą bieliznę (Sdz 14,12-13 [BT: tunika lniana]) określa się tym samym słowem co całun dla umarłych (Mk 15,46 [BT: płótno]). Młodzieniec, który w utarczce utracił swoje „prześcieradło" (Mk 14,51-52) był prawdopodobnie ubrany w jakiś rodzaj płótna do okrywania się. Pas, czy to skórzany (jak Eliasza, 2 Krl 1,8), czy to płócienny (Jr 13,1), był faktycznie przepaską na biodra, a choć go rozluźniano na noc, to jednak niekoniecznie zdejmowano. Lniane spodnie, sięgające „od bioder aż do goleni", należały do stroju kapłańskiego (Wj 28,42). Noszono też pasy, szale lub szarfy do przewiązywania szat w talii i służące do zawieszania miecza. Pasy wykonywano ze złożonego płótna, tak że można w nim było nosić pieniądze i inne cenne przedmioty (Mk 6,8).

Obuwie w formie sandałów lub butów było nieodzowne, zważywszy na rosnące poza miastem osty i ciernie. Być może zdejmowano je w miejscach świętych (Wj 3,5), w okresie żałoby lub oddając do naprawy (Joz 9,5). Przywiązywano je - jak widać na malowidłach i reliefach - do stopy rzemieniami owijającymi kostki, a w pewnych okresach także łydki.

Nakrycie głowy miało w lecie chronić przed słońcem, a zimą przed utratą ciepła. Za nakrycie mógł posłużyć zwykły pas płótna udrapowany, złożony lub owinięty (jak turban) i przywiązany taśmą, tak jak dziś nadal nosi się ikal i kufijja. Lekkie płótno doskonale nadawało się na okrycie głowy w klimacie Palestyny, bo w upalne lato ocieniało głowę i było przewiewne, a owinięte wokół głowy wieloma warstwami chroniło przed zimnem, wiatrem i kurzem. Specjalne nakrycie głowy z pewnymi ozdobami przeznaczone było dla kapłanów sprawujących obrzędy.

Ubranie kobiece
Wspomniane wyżej ogólne terminy na oznaczenie ubrania odnoszą się też do szat kobiecych. Obowiązuje ten sam podział na strój wierzchni i spodni, bieliznę, pasy, obuwie i nakrycie głowy, z dodaniem w pewnych sytuacjach welonu. Okrycie wierzchnie składało się z długiej szaty, może ozdobionej frędzlami, a w okresach późniejszych wyszywanej. W talii szatę tę przewiązywano paskiem lub wstążką (Iz 3,24; w ciężkich czasach nawet sznurem). Pod takim płaszczem lub narzutką można było schować różne przedmioty (Rt 3,15: ziarno) oraz zakryć się tak, by nie zostać rozpoznanym. Kobiety, jako szatę spodnią, nosiły wełnianą lub lnianą suknię zwisającą z ramion, taką jaką nosili mężczyźni (2 Sm 13,18); dzieła sztuki dowodzą, że szaty noszone przez mężczyzn były bardziej kolorowe. Jeśli chodzi o obuwie, to zwykle kobiety nosiły sandały, niekiedy wykonane szczególnie efektownie (Pnp 7,1; Jdt 10,4; 16,9), a także ze specjalnymi ozdobami na okazję ślubu (Ez 16,10). Najbardziej charakterystyczne części stroju kobiecego to nakrycia głowy. „Zawoje" (Iz 3,23) lub „diademy" (Iz 3,20) były przynajmniej w pewnych przypadkach uzupełniane welonem zasłaniającym twarz (Rdz 24,65, wobec obcego; 38,14, dla podstępu).

Specjalne okazje
Oprócz specjalnych strojów, przeznaczonych dla kapłanów w czasie pełnienia funkcji kultowych i dla żołnierzy na służbie, znany był zwyczajowy strój żałobny, noszony na znak żałoby z powodu śmierci, nieszczęścia lub zagrażającej wojny. Zwykle chodzi o wór (szorstkie konopie) i popiół (Iz 58,5; Jr 6,26; Łk 10,13). Specjalnych ozdób używano w czasie uroczystości weselnych, choć chodziło raczej o wyjątkowo ozdobne szaty i nakrycia głowy niż szczególne dodatki. W czasie różnych świąt noszono oczywiście dodatkową biżuterię; usunięcie wszystkich ozdób na znak pokuty było szczególnie widoczne przy przywdzianiu wora pokutnego.

Szaty były także symbolem rangi i pozycji, zwłaszcza w okresie rzymskim, gdy przedstawiciele władzy, tacy jak królowie, legaci, prokuratorzy, nosili insygnia, podobnie jak wojskowi różne mundury, w zależności od jednostki, zadania i rangi. Jak we wszystkich społeczeństwach, najubożsi byli najbiedniej odziani, a najbogatsi - najstrojniej. Zarozumiałość mogła się przejawić w stroju i w manierach. Pochody i procesje były okazją pokazywania się publicznie w strojnych ubiorach i dodawały koloru i świątecznego nastroju obchodom religijnym, świeckim i prywatnym. Strój mógł wreszcie być wyrazem sprzeciwu; np. Izajasz zrzucił szaty, aby ostrzec Egipt (Iz 20,1-6).
(EB)