Siedmiokrotne "biada"

Wstęp

Środkowa część mowy Jezusa, skierowana do uczonych w Piśmie i faryze­uszy, zawiera groźby znane już z wcześniejszej tradycji prorockiej ST (np. Iz 5,8-24; 10,1-11; Ha 2,6-20 i in.). Starotestamentalne, prorockie „biada" obejmo­wało zwykle trzy elementy. Są to: 1) osoba, która jest adresatem; 2) zło spowodo­wane przez adresata; 3) kara za zło. Tutaj zapowiedź kary się nie pojawia. Nacisk położony jest na oskarżenia, które są tak brzemienne, iż po siódmym „biada" kara wydaje się nieuchronna. Zostaje ogłoszona w ww. 34-39.

Rozpatrując omawiany fragment pod względem formalnym, zauważamy, że kolejne groźby „biada" stają się coraz dłuższe, przy czym trzecie „biada" wy­łamuje się z ogólnego schematu. Poszczególne groźby powiązane są powtarza­jącymi się jak refren słowami (ślepi: 5 razy: ww. 16-26; ślepi przewodnicy: ww. 16. 24; zewnątrz - wewnątrz: ww. 25. 27. 28; grób: ww. 27. 29 itp.). Z kolei pod względem treściowym pierwsze „biada" (w. 13) jest generalnym oskarżeniem uczonych w Piśmie i faryzeuszów o to, że swym postępowaniem zamykają do­stęp do królestwa. Drugie „biada" (w. 15) idzie nieco dalej. Ci, którzy zamykają dostęp do królestwa, przemierzają ziemię i morze dla zdobycia prozelitów, któ­rych raz zdobywszy, czynią dwakroć bardziej winnymi potępienia niż oni sami. Kolejne trzy „biada" krytykują halachę uczonych w Piśmie i faryzeuszów (ww. 16-22. 23-24. 25-26). Zarzuty nie są już tak bardzo ciężkie. Nie tyle potępiają konkretne czyny, ale fakt, że pomijane jest w nich to, co jest istotnie ważne. Kolejne, szóste i siódme „biada" (ww. 27n. 29-31) obejmuje na nowo zarzuty o cha­rakterze ogólnym: adresaci nie są takimi, za jakich się podają. W szczególności szóste „biada", wychodząc od tego, co wewnątrz i zewnątrz, kwestionuje wartość wzmiankowanego przedtem zachowywania obowiązku dziesięciny. Zaś siódme i ostatnie „biada" zarzuca uczonym pochodzenie od tych, którzy w przeszłości zabijali proroków. Tekst nie wyjaśnia bliżej, dlaczego pochodzenie ma świadczyć o bezprawiu i bezbożności. Końcowe ww. 32-33 prowadzą już bezpośrednio do zapowiedzi sądu. Miara złości faryzeuszów i uczonych w Piśmie jest dopełniona i Boży sąd nieuchronny.

Gdy idzie o pochodzenie Mateuszowych „biada", to zestawienie z serią po­dobnych gróźb w Łk 11,37-52 wskazuje, że wypowiedzi te znajdowały się w Q (Paciorek, Q - Ewangelia Galilejska, 308n). W Ewangelii Łukasza cztery „bia­da" skierowane są przeciw faryzeuszom (kubki, dziesięcina, pierwsze miejsca w synagogach, pozdrowienia, groby), trzy natomiast przeciwko uczonym w Pi­śmie (nakładanie ciężarów, budowa grobowców dla proroków, zabranie klucza wiedzy). Mateusz wykorzystał materiał Q dla zdemaskowania uczonych i faryze­uszów. Są oni zapewne reprezentantami judaizmu wrogiego wspólnocie Mateuszowej. Podstawowy postawiony im zarzut dotyczy hipokryzji - rozbieżności pomiędzy rzeczywistością a pozorem, między słowem i czynem, co prowadzi do pomieszania w hierarchii wartości i podkreślania strony zewnętrznej z zaniedba­niem tego, co wewnątrz.

O tym, że Jezus posługiwał się tego rodzaju formą wypowiedzi, świadczy ich liczba w tradycji synoptycznej (Łk 6,24-26; Mk 13,17 i par.; 14,21 i par.; Mt 11,21 i par.; 18,7 i par.). Wolno przyjąć, że Mateuszowe „biada" wywodzą się od Jezusa, jakkolwiek jest możliwe, że jakaś pojedyncza wypowiedź została uformo­wana na kształt groźby. Mało prawdopodobne, aby cała seria siedmiu „biada" została ukształtowana w jednym czasie. Tak np. z pewnością od Jezusa może pochodzić pierwsze „biada" (w. 13). Wprawdzie w judaizmie pojawia się niekie­dy krytyka obłudy, ale mowa jest wtedy o jej ocenie i reakcji Boga. Tutaj mowa jest o tym, jakie ma to skutki dla ludzi, których taka postawa dotyka. To samo dotyczy w. 23 (Gnilka II, 293n). Zastępowanie właściwego zachowania wobec bliźnich i Boga dziesięciną z ziół jak najmniej harmonizuje z głoszonym przez Jezusa orędziem. W pozostałych groźbach, zdaniem niektórych (Gnilka II, 294), zauważalna jest wtórna działalność redakcyjna.