Szaweł spotyka Chrystusa

Celem podjęcia próby systematycznej odpowiedzi na pytanie „nawrócenie czy powołanie?”, należy najpierw odróżnić dwie płaszczyzny w tak postawionym pytaniu: płaszczyznę historyczną i literacką. Narracja o konkretnym wydarzeniu historycznym może bowiem zostać ujęta w różne ramy literackie. Istnieją w Biblii i w literaturze okołobiblijnej zarówno opowiadania o nawróceniach, jak i o powołaniach, a każda z tych narracji podporządkowuje się mniej lub bardziej ściśle określonemu schematowi literackiemu. Właśnie taki schemat stanowi w dużej mierze o klasyfikacji gatunkowej danej narracji.

1.1. Perspektywa historyczna

Jeśli uzasadnione jest posługiwanie się terminem „nawrócenie” w odniesieniu do epizodu damasceńskiego, należy precyzyjnie określić, co należy pod tym terminem rozumieć. W potocznym rozumieniu pod pojęciem nawrócenia rozumie się zazwyczaj jedną z kilku przemian: (a) porzucenie przez kogoś stanu ateizmu na rzecz wiary i przystąpienie do jakiejś religii; (b) zmiana jednej religii na inną, ewentualnie jednego wyznania na inne w ramach tej samej religii^[14]; (c) przemianę moralną, polegającą na porzuceniu grzechu i przylgnięciu do Boga poprzez zachowywanie Jego przykazań^[15]. To ostatnie znaczenie najbardziej przybliża nas do biblijnej idei nawrócenia, o którym za chwilę. W kontekście socjologicznym nawróceniem jest niekiedy opuszczenie jednej wspólnoty na rzecz innej (d). W perspektywie biblijnej idea nawrócenia została ujęta w pojęcia teszubach i metanoia (e). W odniesieniu do Pawła, William James ukuł definicję nawrócenia, która utrzymywała się w biblistyce od 1961 roku; rozumiał przez nie proces, dzięki któremu osoba, która walczy z poczuciem winy i niższości staje się osobą z silnym poczuciem bycia na właściwej drodze, osobą zintegrowaną wewnętrznie dzięki czynnikom religijnym^[16]. Czy taką definicję można dziś utrzymać? Szczegółowa analiza tekstów biblijnych przybliżających czytelnikowi życie i działalność Pawła prowadzi do wniosku, że tylko niektóre znaczenia terminu „nawrócenie” mogą być wprost odniesione do wydarzenia pod Damaszkiem, i to nie w całej rozciągłości. Jakie argumenty za tym przemawiają? Przyjrzyjmy się im pokrótce.

(a) Paweł nie porzucił ateizmu, aby stać się człowiekiem wierzącym, gdyż ateizm rozumiany jako negacja istnienia Boga na podłożu filozoficznym jest wytworem pozytywizmu i żadną miarą nie był znany w starożytności. Gdy psalmista wyznaje: „Mówi głupi w swoim sercu: Nie ma Boga” (Ps 14,1), nie odnosi się do filozoficznego przekonania o nieistnieniu Boga, lecz potępia postawę tych, którzy żyją tak, jakby Boga nie było (łac. etsi Deus non daretur), gdyż są przekonani, że Bóg, którego istnienie uznają, nie interesuje się ludzką egzystencją i dokonane zło pozostawi bez kary^[17]. Owszem, w starożytności znane były greckie terminy atheoi i atheotes, ale wskazywały one na zerwanie z religią uznawaną przez państwo. W takim znaczeniu ateizm zarzucano nie tylko Sokratesowi czy Arystotelesowi, ale także pierwszym chrześcijanom^[18]. Wędrujący do Damaszku Paweł z całą pewnością uznawał istnienie Boga i właśnie w Jego imię podjął swą misję. Nie sprzeciwiał się także religii uznawanej przez państwo, na terenie Palestyny bowiem judaizm był religią dominującą. Tak więc nawrócenie rozumiane jako porzucenie ateizmu i przystąpienie do wiary nie może w żadnym wypadku odnosić się do późniejszego apostoła narodów.

(b) Z punktu widzenia strukturalnego, Paweł nie porzucił jednej religii na korzyść innej. Potoczne rozumienie konwersji Pawła jako porzucenie wiary ojców, czyli judaizmu, by z rozwiniętym sztandarem włączyć się w szeregi chrześcijan jest anachronizmem z tego powodu, że ostateczny rozdział Kościoła i synagogi jeszcze nie nastąpił. Wydarzenie pod Damaszkiem datuje się na rok 34 lub 35, natomiast cezurą w rozejściu się judaizmu i chrześcijaństwa jest tzw. Sobór Jerozolimski, który miał miejsce przypuszczalnie około 50 roku^[19].

---------------------------

[14] Za klasyczną definicję nawrócenia uważa się sformułowanie ukute przez A.D. Nocka: „the reorientation of the soul of an individual, his deliberate turning from indifference or from an earlier form of piety to another, a turning which implies a consciousness that a great change is involved, that the old was wrong and the new is right”; Conversion: The Old and New in Religion from Alexander the Great to Augustine of Hippo, London 1933, 7.
[15] Niektóre z tych znaczeń rozwija R. Schanckenburg; „Metanoia”, w: Lexikon für Teologie und Kirche, VII, red. M. Buchberger, J. Höfer, K. Rahner, Freiburg 1962, 355-357.
[16] Taką definicję nawrócenia podał James w książce The Varieties of Religious Experience, New York 1961; J.M. EVERTS, „Conversion and Call of Paul”, w: Dictionary of Paul and his Letters, red. G.F. Hawthorne, R.P. Martin, D.G. Reid, Leicester 1993, 156.
[17] Użyty w tekście psalmu hebrajski przymiotnik nabal (gr. afrōn, łac. stultus lub inspiens), nie wskazuje na ateistę ani ignoranta, lecz jest synonimem terminu „bezbożny”. W tradycji sapiencjalnej człowiek głupi to taki, który świadomie i agresywnie podkreśla swą niezależność od Boga i Jego przykazań (por. Ps 53,1; 74,18.22); W.A. VANGEMEREN, „Psalms”, w: The Expositor’s Bible Commentary with The New International Version of The Holy Bible, V, red. F.E. Gaebelein, Grand Rapids 1991, 143; por. także: S. ŁACH, Księga Psalmów. Wstęp – przekład z oryginału – komentarz – ekskursy, PŚST VII/2, Poznań 1990, 140.
[18] Potwierdzają to Ignacy Antiocheński (Trallianoie 3,2; PG 5,677) i Polikarp (Peri Martyriou 9; PG 5,1036); W. GRANAT, „Ateizm”, w: Encyklopedia katolicka, I, red. F. Gryglewicz, R. Łukaszyk, Z. Sułowski, Lublin 1973, 1030.
[19] W. RAKOCY, Paweł Apostoł. Chronologia życia i pism, 51-63. Niektórzy cezurę tę przesuwając jeszcze dalej, sądząc, że rozejście się judaizmu i chrześcijaństwa następiło w momencie modyfikacji „błogosławieństwa heretyków”, do których wliczono także wyznawców Chrystusa. W takim ujęciu rozłam Kościoła i synagogi nastąpiłby w roku 90., na tzw. Synodzie w Jamni; A. MELLO, Judaizm, tłum. K. Stopa, Kraków 2003, 152.