Od świętej Tradycji do Pisma Świetego.

Nowe czasy przyniosły nowe potrzeby. Kiedy ustała konieczność walki o fizyczny byt narodu, należało podjąć troskę o skrystalizowanie tożsamości narodowej i pracę nad oczyszczeniem i uformowaniem ducha narodu i jednostki, w czym odzwierciedlałaby się najpełniej wiara w jedynego Boga. Objaśniające słowo proroków zawsze nawiązywało do znanych tradycji. Prorocy podejmowali dawne wątki, przyglądając się im przez pryzmat zgodności z wymogami i potrzebami wiary monoteistycznej. W Izraelu działali prawdziwi i fałszywi prorocy, przy czym ci ostatni skwapliwie pretendowali do miana prawdziwych i niekiedy za takich uchodzili. Bywało, że dopiero z perspektywy czasu potrafiono właściwie ocenić, z kim naprawdę wierni mieli do czynienia. Jakkolwiek fałszywi prorocy doraźnie mogli wprowadzić w błąd poszczególnych ludzi, a nawet pewne grupy społeczne lub przywódców narodu, to w dłuższej perspektywie czasowej Tradycja dysponowała jednak niezawodnym kryterium rozpoznawania prawdziwości proroctwa. Było nim przeciwstawienie krytycznie usposobionej orientacji teocentrycznej nurtom antropocentrycznym, zachowawczym, zmierzającym do przedłużenia niczym nie zamąconego spokoju. Zasadnicza różnica między prawdziwym a fałszywym prorokiem uwidacznia się w tym, jak traktował on święte tradycje Izraela oraz jak się je objaśniał w kontekście wydarzeń swoich czasów. Jedno i drugie jest uwarunkowane określoną koncepcją Boga. Ci, którzy pojmowali Boga jako istotę autonomiczną, absolutnie wolną i Pana wszechświata, potrafili prawidłowo przewartościować losy i nadzieje rodaków, poddając je rewizji w oparciu o postulat czystego monoteizmu. To im Tradycja ostatecznie przyznawała rację, przechowując pamięć o ich wypowiedziach i czynach oraz o cierpieniach życia poświęconego Bogu. Prorok weryfikował poszczególne tradycje i zbudowany na nich sposób postępowania, a jego refleksję włączano do skarbca Tradycji, która dzięki temu uzyskiwała nową żywotność i siłę. Z losu i napomnień proroka czerpało naukę każde nowe pokolenie Izraela, aczkolwiek nie zawsze objaśniano je dostatecznie przejrzyście i dogłębnie. W kontekście nauki prorockiej ustawiano też inne elementy Tradycji.

Kryzys Tradycji biblijnego Izraela: narodziny Pisma

Istniał krąg ludzi stanowiących wysoko cenioną elitę SŁUG TRADYCJI. Rekrutowali się oni z warstw darzonych szczególnym szacunkiem i zaufaniem, zajmując w ówczesnej hierarchii społecznej czołowe pozycje: starsi plemienia, rodu lub miasta, lokalni sędziowie, kapłani i lewici obdarzeni szerokimi uprawnieniami w sprawach moralno-jurydycznych, pisarze i skrybowie świątynni i państwowi, wędrowni kaznodzieje słuchani z uwagą przez lud. Poczesne miejsce przypadło w udziale prorokom i ich uczniom. Dlatego najstarsza Tradycja Izraela istniała zasadniczo w postaci przekazu ustnego. Poszczególne tradycje były przyswajane pamięciowo. Przykładano wielką wagę do tego, aby przekazywać je wiernie.

Od zarania dziejów Izraela jako narodu Tradycja obejmowała jednak także pewne dokumenty spisane. O niektórych wspomina Biblia: Księga Wojen Jahwe (Lb 21,14), Księga Sprawiedliwego (Joz 10,13), Księga Rządów Salomona (1Krl 11,41), Księga Kronik Królów Judy (2Krl 24,5) – to najbardziej znane przykłady zaginionych dokumentów, przeważnie o charakterze kronikarskim. Wnikliwa badania Starego Testamentu pozwalają rozpoznać w nim inne zwarte utwory, np. Pieśń Lamecha (Rdz 4,23-24), Pieśń Mojżesza (Wj 15,1-19), „Pieśń o źródle” (Lb 21,17-18), Pieśń o Cheszbonie (Lb 21,27-30), Błogosławieństwo Mojżesza (Pwt 33,2-29), Pieśń Debory (Sdz 5,1-31) itd. Ich geneza sięga daleko w głąb dziejów Izraela. Teza, że fragmenty te, zanim weszły w skład Biblii, istniały w formie zapisu, jest dyskusyjna. Mimo to nie ulega wątpliwości, że prawie wszystkie zabytki piśmiennicze były poprzedzone krótszą lub dłuższą tradycją ustną.

Wraz postępem badań biblijnych staje się jasne, że pierwsze próby systematycznego uporządkowania przekazów ustnych i zapisów zostały podjęte za panowania królów Dawida i Salomona (X w. przed Chr.), na co wskazują zachowane w 1 i 2 Sm oraz w 1 Krl 1-2 narracje o dojściu Dawida do władzy oraz o sukcesji na jego tronie. Później niemal zawsze nawiązywano do tej wielkiej tradycji epoki Dawida i Salomona i łączyć współczesne zdarzenia z historią całego Izraela, a poprzez nią z dziejami świata i ludzkości”. Mimo wielu nawrotów do zapisu, większość najstarszych relacji utrwalonych później w Pięcioksięgu, Księdze Jozuego, Sędziów oraz w Księgach Samuela i Królewskich ma znamiona typowe dla opowieści ustnych i daleka jest od wyrafinowanej retoryki właściwej literaturze.