Pięć spojrzeń na wiarę Starego Testamentu

Teraz na scenie pojawia się Mojżesz. Przypomnijmy jego historię, począwszy od cudownych narodzin (Wj 2). Teksty Księgi Wyjścia są świadectwem późniejszej refleksji nad faktami; można jednak odtworzyć istotne dane. Uderza nas zwłaszcza silna osobowość Mojżesza, co ilustruje choćby zabicie Egipcjanina. Świadczy o niej znaczenie, przypisane mu w tradycji Izraela. W czasie pierwszego pobytu na pustyni Mojżesz poślubił córkę kapłana Madianitów. Tam też zapoznał się z Bogiem Abrahama, Izaaka i Jakuba. W jego sercu rodzi się myśl, która dojrzewa w precyzyjny plan. Ten lud, który otrzymał obietnice, nie może trwać w niewoli. Wolą Boga jest jego uwolnienie i zdobycie ziemi obiecanej patriarchom. Mojżesz wraca zatem do swych rodaków, cierpiących ucisk w niewoli. Mimo trudności opisanych w Biblii, nastąpi jednak upragnione wyjście, a właściwie ucieczka z Egiptu na pustynię. Droga będzie trudna i długa, lecz owocna dla Mojżesza: ustanowi on wówczas instytucje religijne i społeczne, które ułatwią ludowi uświadomienie sobie szczególnego powołania.

Nie można przeceniać roli Mojżesza jako prawodawcy. A jednak to on stopniowo wytycza kierunek narodowej i religijnej orientacji Izraela. Nigdy nie jest on ukazany jako wódz wojskowy. Teksty różnych tradycji literackich przypisują mu natomiast organizację szczepów, początki życia kultowego i prawodawstwa. Dzieło Mojżesza będzie później uzupełniane, lecz jego wpływ na początku dziejów zbawienia jest ogromny. Jego pośrednictwo uczyniło z Izraela lud Boży. Był to niewyczerpany kapitał: zawarcie przymierza, prawodawstwo i kult, otwarcie na przyszłość, świadomość Bożej sprawiedliwości, poczucie grzechu i coraz większą świadomość łaski.

Mojżesz jest niekwestionowanym twórcą narodu, ale należy zapytać, w jakiej mierze był on oryginalny? Czy nie zadowolił się adaptacją różnych wpływów kulturowych, zwłaszcza egipskich, skoro sama Biblia mówi o jego egipskim wykształceniu (Wj 2,1-10; Dz 7,22)? Historycy religii mogą szukać konkretnych źródeł jego inspiracji. Ale trzeba też uznać, że jego dzieło bazuje przede wszystkim na religijnym doświadczeniu patriarchów, przechowuje starannie ich święte tradycje. Historia zbawienia nie zaczyna się przecież od Mojżesza. Stąd kolejne pytanie: czym stała się wiara Abrahama odziedziczona przez Mojżesza?

Wizja krzewu płonącego (Wj 3) należy do najbardziej tajemniczych w Biblii. Centralnym elementem jest tu objawienie Mojżeszowi Bożego imienia JHWH. Nie wiemy nawet, jak było ono wymawiane; tradycja żydowska zastrzegła tę wiedzę najwyższym kapłanom świątyni jerozolimskiej. Wraz ze zburzeniem tej świątyni nikt już nie wymawiał świętego Imienia. Septuaginta, grecki przekład Biblii hebrajskiej, tłumaczy je jako Pan. Ten zwyczaj, płynący z uszanowania dla zakazu zawartego w Dekalogu (Wj 20,7), przejęły także współczesne przekłady Biblii, zwłaszcza używane w liturgii.

Jaka jest właściwie etymologia imienia Bożego? Najstarszy teolog Pięcioksięgu, zwany dziś umownie jahwistą, wywodzi je od czasownika „być” (HJH): JHWH to „Ten, który jest tu”; który pozostaje wierny swym wybrańcom jako Zbawca. Podobnie jak w przypadku Abrahama, niemożliwe jest zrekonstruować mistyczne doświadczenie Mojżesza. Jeśli nawet imię JHWH było w jakiejś formie znane przed Mojżeszem, to dla niego nabrało nowej treści. Ma on świadomość, że objawił mu się Bóg ojców. JHWH jest więc Bogiem historii, który kieruje losami swego ludu. Mojżesz, a po nim cała historia, dostrzega zatem obecność Boga w nadchodzących wydarzeniach. Warunkiem spełnienia dawnych obietnic będzie przyjęcie tej obecności Boga, uznanie Jego zwierzchności, czyli wiara. Po wiekach tłumacze Biblii na język grecki stanęli przed problemem: jak oddać w języku pogan tajemnicze imię JHWH, objawione Izraelowi na Synaju. Po długich wahaniach zdecydowano się przetłumaczyć je pojęciem Kyrios, „Pan”, stosowanym na określenie Boga najwyższego również w religiach pogańskich. Było w tej decyzji wyznanie wiary Izraela w suwerenną władzę ich Boga nad całym światem. Odnowienie historii świętej w epoce Mojżesza uzależnione jest od odnowienia wiary, a więc od świadomości Bożej inicjatywy w świecie. Wiara jest przede wszystkim darem Boga, wypływa z Jego wolnej inicjatywy. Od czasów Mojżesza dzieje Izraela są konsekwencją i rozwojem tej Bożej inicjatywy. Wiara Izraela będzie się rozwijać i pogłębiać w miarę nowych doświadczeń, jakich nie oszczędzała mu historia.

Pierwszym z tych doświadczeń jest wyjście z Egiptu. Pozornie może się ono wydawać faktem czysto politycznym: grupa uciskana przez imperium uświadamia sobie zagrożenie eksterminacją. Udaje się jej wyrwać spod władzy tyrana (por. dzisiejsze migracje mniejszości etnicznych). Według Biblii wyjście miało jednak głębsze znaczenie: ponieważ tu chodzi o lud Boży, Wyjście jest faktem religijnym, ocaleniem przez Boga. To JHWH wykupił swoich wiernych z niewoli. Cudowne interwencje Boga, niezależnie od interpretacji historycznych, mają sens ściśle religijny. Od tego Wyjścia, JHWH jest Bogiem-Zbawcą Izraela. Wyjście zawsze będzie w wierze Izraela typem (wzorem) przyszłych ocaleń. Do tego faktu będą się odwoływać zapowiedzi powrotu z Babilonii (por. Iz 11,15n; 40,3; 41,17n), a później - odkupienia w Chrystusie (np. 1 Kor 10,1).