Archeologia a Księga Wyjścia

Starożytni Hapiru/Habiru byli outsiderami społecznymi, banitami żyjącymi na marginesie wielkich społeczności Mezopotamii i Egiptu. Najmowano ich do różnych prac lub w roli wojowniczych band pomagających rozstrzygać lokalne spory w Kanaanie, jak świadczą o tym wspomniane dokumenty z Tell el-Amarna. Trudno jednoznacznie wyprowadzić pokrewieństwo pomiędzy nimi i przodkami Izraelitów z Księgi Wyjścia, ale świadectwa archeologiczne pomagają w zrozumieniu ewentualnego rodowodu niektórych komponentów etnicznych późniejszego Izraela.

Kiedy miał miejsce biblijny Exodus? Na to pytanie nie ma jednoznacznej odpowiedzi. Archeologia jednak pozwala nam myśleć nam o dwóch okresach w dziejach Egiptu. Pierwszym są – wspominane już – czasy panowania semickich Hyksosów. Ich kres przypada na polowe XVI wieku przed Chrystusem. Drugim istotnym świadectwem jest słynna stela Merneptacha, faraona panującego pod koniec drugiej połowy XIII wieku. Można ją dziś obejrzeć w Muzeum narodowym w Kairze. Nazywana  jest też stelą Izraela, gdyż po raz pierwszy wspomina nazwę Izrael.

Kontekst wskazuje, że chodzi o określenie ludu, który zamieszkiwał tereny dzisiejszej Samarii. Biorąc pod uwagę te dwa punkty (Hyksosi i stela Merneptacha), kontekstu historycznego dla biblijnego Exodusu należy szukać pomiędzy końcem XVI i początkiem XIII wieku przed Chrystusem.

Najwięcej świadectw pozwalających odtworzyć kontekst społeczny historycznego Exodusu wiąże się z epoką Ramesydów (XIX dynastia). To z tego okresy pochodzą informacje o wspominanych już Szaszu i Hapiry/Habiru. Istotna rolę w przypisaniu tej epoce wydarzeń związanych z Exodusem odgrywają także dwa egipskie miasta, które budowali Hebrajczycy. Pitom i Ramzes to nazwy znane z historii. Pitom oznacza „dom (boga) Atuma” zaś Ramzes „dom Ramzesa”.

Ostatnie z tych miast identyfikowane jest z Tanis lub Qantir, nazywanym Pi-Ramzes w źródłach egipskich lub z Tell al-Daba, dawnym Awaris – stolicą semickich Hyksosów. Pitom jest trudniejsze do identyfikacji. Ostatnie znaleziska archeologiczne sugerują jednak, że miasto o takiej nazwie leżało dawniej w okolicach Sukkot, gdzie było dawne koryto jednej z odnóg Nilu. O angażowaniu grup Hapiru/Habiru – niewolników wojennych do budowy wielkich pylonów w mieście Pi-Ramzes, wspominają także dokumenty egipskie.

Drugie istotne pytanie, na które trzeba odpowiedzieć, dotyczy samej trasy Exodusu. Mianem Synaj określa się w Biblii zarówno cały region, jak i konkretną górę. Postoje, które stanowią kolejne etapy wędrówki po pustyni mogą być wszędzie i nigdzie. Ich opisy pasują bowiem do wielu różnych miejsc na Synaju. Trzeba zauważyć także, że w Biblii nazwa Synaj pojawia się znacznie później niż nazwa Horeb. Ta ostania jest charakterystyczna dla tzw. tekstów deuteronomistycznych (Księga Powtórzonego Prawa). Horeb to także góra, na która udał się prorok Eliasz, uciekając przed zemstą królowej Izebel (1 Krl 19,8). Szedł tam czterdzieści dni i nocy z Beer-Szeby leżącej na południowym krańcu Judei (por. 1 Krl 19,3).

Zwrot „czterdzieści dni i czterdzieści nocy” jest standardowy. Oznacza jedynie, że Eliasz szedł długo i bez wytchnienia. Nie pozwala jednak sprecyzować, gdzie dokładnie znajdowała się góra, na której dokonało się objawienie Boga Jahwe.

Najstarsze tradycje związane z pobytem Izraela na pustyni wiążą się z Kadesz (-Barnea; por. Lb 13,26; 32,8). W Pwt 2,14 wspomina się, że Izrael przebywam tam przez 38 lat, zanim wymarło pierwsze pokolenie Exodusu i Izraelici przekroczyli potok Zared, rozpoczynając ostatni etap marszu do Kanaanu. Mimo różnych sugestii nie ma dziś żadnej pewności, gdzie znajdowało się biblijne Kadesz. Biblijne wzmianki nie są jednorodne, ale wszystkie pozwalają szukać Kadesz, gdzieś na pograniczy pomiędzy Egiptem (dzisiejszy Synaj) i Kanaanem lub Edomem.