Podbój Kanaanu – fakt historyczny czy legenda?

„Mury Jerycha nie padły na głos trąb, bo Jerycho było miejscowością nieobwarowaną”

Takie zdanie można spotkać jako koronny argument w wielu tekstach kwestionujących autentyczność Biblii i jej znaczenie jako źródła historycznego. Czy wobec tego podbój Kanaanu to tylko anachronizm literacki, przeniesienie późniejszych wydarzeń (z VIII-VII w. p.n.e.) w czasy wcześniejsze? Czy można wierzyć Biblii, jako źródłu danych historycznych w tym zakresie, czy należy uznać, jak niektórzy, że „znaleziska archeologiczne kwestionują Biblię”?

Od jak dawna istnieje Izrael?


Czy w XIII-XII w. p.n.e. istniał Izrael, jako odrębne plemię lub plemiona, czy może to jedynie przeniesienie z czasów monarchii, a w tamtym czasie były to tylko luźne grupy ludności bez własnej świadomości plemiennej?

Tu archeologia daje jasną odpowiedź. Około 100 lat temu w Tebach w grobowcu faraona Merneptaha odnaleziono stelę, wychwalającą jego zwycięstwa w Kanaanie. Autor pisze między innymi:

„Królowie padają na kolana i wołają 'Szalom'
Żaden z Dziewięciu Łuków [wrogów Egiptu] nie śmie podnieść głowy.
Czehenu [Libia] jest zdobyta, kraj Hetytów zajęty
Kanaan padł łupem podczas bezlitosnych walk
Askalon poddał się
Gezer został zajęty
Januam jest zniszczony
Izrael spustoszony, nie ma już jego nasienia
Syria została wdową Egiptu
We wszystkich krajach panuje pokój
Obcy sąwięzieni”^[1]
 

Jest to pierwszy znany tekst wspominający imię Izrael. Dotyczy zwycięstw faraona w 3-5 roku jego panowania, którego początek najczęściej określa się na 1213 r. p.n.e. (jakkolwiek niektóre źródła^[2] podają rok 1224, a nawet 1236).
 

Niezależnie od problemów z dokładną datą, inskrypcja świadczy o obecności Izraela, jako jednolitej społeczności, w Kanaanie pod koniec XIII w. p.n.e. Można dodać – obecności na tyle wyraźnej, że wymienia się ten lud obok głównych miast, państw i ludów tego czasu. Stela Merneptaha nie zawiera natomiast informacji, od jak dawna stwierdza się obecność Izraela na tym terenie.

Wyjście Izraelitów z Egiptu datuje się obecnie na drugą połowę XIII w. p.n.e. (około 1260 r. p.n.e., za panowania Ramzesa II Wielkiego), a końcówkę tego wieku uważa się za początek podboju Kanaanu. W tym czasie Palestyna znajdowała się od wielu lat pod zwierzchnictwem Egiptu. Od czasu wygnania Hyksosów i podboju Palestyny (XVI-XV w. p.n.e.) znajdujące się na tym obszarze miasta-księstwa były podległe faraonom.

Hyksosi – dosł. “władcy obcych krajów”, książęta azjatyccy, którzy w latach 1650-1542 p.n.e. najechali Egipt i założyli XV dynastię egipską.

Potwierdzają to liczne źródła pisane, m.in. listy znalezione w Tell el-Amarna, obejmujące czasy faraonów Amenhotepa III i Echnatona (XIV w. p.n.e., tzw. okres amarneński).

Otóż listy te – poza korespondencją dyplomatyczną z królami Babilonu, Asyrii, Mitanii, Arauwa, Chetytów, Cypru i rozlicznych miast-państw Syrii – zawierają korespondencję od władców miast-księstw Kanaanu. Jest to obecnie dość dobre źródło wiedzy o sytuacji panującej na tym obszarze. Zdarzają się listy stanowiące prośbę o pomoc w walce z grupami ludności Hapiru najeżdżającymi miasta. W 540 znalezionych dotychczas listach nie ma najmniejszej wzmianki o Izraelu.

Wręcz przeciwnie – z list więźniów pochodzących z czasów Amenhotepa II wynika, że pod koniec XV w. p.n.e. ludność Kanaanu składała się z Hurytów – 66%, Beduinów (27,5%) i Hapiru (6,5%).


Czy Hapiru to Izrael?

Pojawiają się supozycje utożsamiające Hapiru z Hebrajczykami. Co to wobec tego była za grupa? Georges Roux w opracowaniu dotyczącym Mezopotamii pisze:

“[…] habiru nie tworzyli ani wspólnoty etnicznej ani szczepu, lecz warstwę społeczną: byli to uchodźcy, żyjący na marginesie społeczeństwa, apatrydzi, łączący się często w uzbrojone bandy trudniące się grabieżą i najazdami, a czasem oddające się na służbę władcy”^[3]

Początkowo wzmianki znaleziono w listach amarneńskich i innych źródłach egipskich. Przybycie Hapiru do Palestyny datowano dotychczas na XV w. p.n.e.. Wobec podobieństwa etymologicznego habiru lub abiru i ibri (Hebrajczycy) (i właściwie jedynie na tej podstawie) powstała hipoteza utożsamiająca te dwie grupy.

Później odnaleziono jednak ten termin również w tekstach mezopotamskich (jak tabliczki z Mari czy Nuzi), w archiwum odnalezionym w stolicy Chetytów (Hattusas) oraz w znaleziskach syryjskich (Alalah). Teksty te powstały w ciągu tysiąclecia przed interesującym nas okresem (ok. 2200-1200 p.n.e.), a zatem część z nich pochodzi jeszcze sprzed czasów Abrahama, co burzy stworzoną hipotezę.

Pytanie, czemu znaną od tysiąca lat grupę, jednolicie od tysiąca lat określaną na całym obszarze Ziemi Świętej, miano by nagle zacząć nazywać zupełnie inaczej zdaje się już być niepotrzebne...

Brak danych archeologicznych jest daną z natury rzeczy niepewną. Niemniej wobec licznych i obfitych źródeł pisanych z tego i poprzedzających okresów można przyjąć, że w wiekach poprzedzających exodus (zwłaszcza w XIV w. p.n.e.) w Palestynie nie było ludności określanej mianem Izrael, i że pojawiła się ona – jako jednolita grupa plemienna – w XIII wieku przed Chrystusem.