Królestwo Izraela – losy dziesięciu pokoleń

Ta grupa, to najczęściej przedmioty ozdobione motywami egipskimi. W większości znalezione zostały razem z alabastrowym naczyniem z imieniem faraona Ozsorkona. W tej grupie znalezisk znajdowała się także plakietka zawierająca imię Chazaela (króla Damaszku). Druga grupa, to “przedmioty z kości słoniowej rzeźbione głęboko, z rzadko występującą inkrustacją”. Przedstawiały one obok motywów egipskich również fenickie, takie jak stylizowane drzewa i kwiaty, lwy i byki. Na wielu z nich pojawiają się litery hebrajsko-fenickiego.

Znalezisko z domu z kości słoniowej w części pochodzą z IX w., z czasów Achaba (tu źródła są zgodne), a w części z czasów Jeroboama II, a być może również późniejsze - z VII wieku. Do ciekawostek można zaliczyć fakt, że płytki z IX w. przypominają inne, znalezione w Arslan Tas, które mogły służyć jako wykładzina łóżek lub innych mebli drewnianych. Oto i pojawiają się “łoża z kości słoniowej” proroka Amosa.

Królestwo Izraela to czasy, gdy pojawiają się znów świadectwa pisane. W sposób istotny potwierdzają one tekst biblijny. Wrócę do nich jeszcze w części omawiającej dzieje polityczne Izraela – w tej chwili chciałabym tylko wspomnieć o inskrypcji Salmanassara III, króla Asyrii. Zawiera ona listę dwunastu sprzymierzonych królów – jego przeciwników w bitwie pod Karkar. Na trzeciej pozycji jest tam wymieniony Achab Izraelita, który dostarczył 2000 wozów (rydwanów bojowych) i 10 000 pieszych żołnierzy. Oznacza to największą liczbę rydwanów, spośród wymienionych, i drugą co do wielkości liczbę pieszych. Bez wątpienia potęga wojskowa króla Achaba musiała być w tamtych czasach wielka...


Religia w Izraelu

“Niebawem Jeroboam pomyślał sobie tak: “W tych warunkach władza królewska może powrócić do rodu Dawida, bo jeżeli ten lud będzie chodził na składanie ofiar do świątyni Pańskiej, to zechce wrócić do swego pana, Roboama, króla Judy, i wskutek tego mogą mnie zabić i wrócić do króla Judy, Roboama”. Dlatego po zastanowieniu się król sporządził dwa złote cielce i ogłosił ludowi: “Zbyteczne jest, abyście chodzili do Jerozolimy. Izraelu, oto Bóg twój, który cię wyprowadził z ziemi egipskiej.” Postawił zatem jednego w Betel, a drugiego umieścił w Dan” (1 Krl 12, 26-29).

O Betel archeologia może powiedzieć niewiele. Spójrzmy zatem, co znaleziono w Dan. Sanktuarium w Dan zostało wzniesione na ruinach poprzedniej świątyni w X w. Odsłonięto tam pozostałości temenosa (święty okręg, ogrodzony, wyraźnie oddzielony od przestrzeni świeckiej) z kamiennym ołtarzem i urządzeniami do wodnych obrzędów ofiarnych (libacji), a ponadto ozdobne naczynia, fajansowe figurki i stojaki na kadzidła. Za czasów Achaba temenos znacznie rozbudowano, do 19 x 19 m, a stojący na nim ołtarz otoczono murem. Zachowane fragmenty wskazują, że z narożników ołtarza wystawały wykonane z kamienia rogi. Sto lat później, bo za czasów Jeroboama II dobudowano dodatkowy mały ołtarzyk. Świątynia została zniszczona wraz z najazdem Asyryjczyków w 732 r. p.n.e.

O kulcie w Izraelu trochę już wspominano. Kananejską świątynię można było znaleźć w Tirsie. W Samarii nie natrafiono na żadne pozostałości świątyń, o których wspomina Biblia – ani tej zbudowanej przez Achaba, a zniszczonej przez Jehu (2 Krl 10, 20nn), ani tej późniejszej, z cielcem samaryjskim (Oz 8,5-6). Badania archeologiczne w wielu miastach wykazały natomiast, że prawie we wszystkich miejscowościach znajdowane są figurki bogini-karmicielki.

Warto w końcu spojrzeć na imiona. Pomocne w tym momencie będzie znalezisko z Samarii – zbiór ostrakonów z początków VIII wieku, z czasów Jeroboama II, a może Menachema. Zawierały one przede wszystkim informacje na temat podatków ściąganych w okolicy miasta, ale znajdowały się na również liczne imiona, w tym teoforyczne, tj. takie, w których imię bóstwa jest jednym z członów wyrazu. I tak – na 11 imion z przyrostkiem “Jah” (od Jahwe) występowało 7 z przyrostkiem “baal”. Wskazuje to na przemieszanie kultów i żywy kult Baala w tym czasie.


Izrael i sąsiedzi

W końcu należy wrócić do wspomnianych już źródeł pisanych. Spróbujmy na ich podstawie odtworzyć stosunki polityczne Izraela w ostatnich stuleciach przed upadkiem.

Należałoby zacząć od walk wspomnianych już w inskrypcji Salmanassara III. Bitwa, o której Biblia nie wspomina, a do której Achab Izraelita wystawił tak wielkie wojsko, oznaczała dążenie króla asyryjskiego do opanowania Syrii i spotkała się z oporem koalicji izraelsko-aramejsko-fenickiej. Salmanassar chwali się zwycięstwem, ale ani Hama, ani Damaszek nie zostały wówczas podbite. Kolejne wyprawy asyryjskie znaczyły się kolejnymi zniszczeniami królestwa Damaszku, ale nie przyniosły wielkiego sukcesu Asyrii. Natomiast obelisk z Nimrud, powstały po kolejnej wyprawie Salmanassara III przeciw Damaszkowi, wspomina o drodze powrotnej, w której król asyryjski odebrał trybut od Tyru i Sydonu, oraz od króla izraelskiego, Iaua mar Humri (Jahu, syna Omriego). Zmiana króla – a może sytuacji – oznaczała zmianę polityki na proasyryjską.

Epizod wykraczający poza walki i układy z głównymi sąsiadami: Damaszkiem i Asyrią stanowi wojna króla Achaba z Moabem, wspomniana w steli Meszy, króla Moabu. Opisane w niej zwycięstwo Moabu to być może odpowiednik wspomnianego w Biblii niepowodzenia karnej ekspedycji izraelskiej (por. 2 Krl 3).

Wracając do źródeł asyryjskich – kolejny ślad trybutu zapłaconego asyryjskiemu władcy stanowi stela Adad Nirariego III. Tak to zdarzenie, nie opisane w Biblii, komentuje Georges Roux:

“W 796 r. p.n.e. (Adad Niradi – przyp.) ponownie najechał na Syrię, gdzie tym razem zaatakował bezpośrednio króla Damaszku, Ben Hadada II. Oblężony w stolicy władca poddał się i wydał Asyryjczykowi “swe dobra i nieprzebrane bogactwa”. Uszczęśliwieni z pozbycia się wroga Ja'u Samarytanin (Joasz, król Izraela) i Edomici z Transjordanii nie zwlekali ze złożeniem trybutu.”

Jeśli wrócić do tekstu biblijnego – Chazael i jego syn Ben Hadad nękali w tym czasie Izrael. Biblia wspomina: “Zatem dał Pan Izraelowi wybawiciela, który ich wyzwolił spod mocy Aramu” (2 Krl 13, 5a). Czy był to Adad Nirari III, czy może dopiero Jeroboam II, kilkanaście lat później? W każdym razie znów królowie Izraela wybrali sojusz z Asyrią.

Kolejny epizod i kolejny władca w historii Izraela, który składa trybut Asyrii, to Menachem. Wspomina to wydarzenie i inskrypcja Tiglat Pilesera III i Biblia (2 Krl 15, 19b-20). Zdarzenie to – jak twierdzi Roux - jest związane z podbojem Syrii i miast fenickich, a trybut, obok Menachema, złożyli Tiglat Pileserowi również inni władcy tego terenu.

Po kilkuletniej przerwie znów konflikt z Asyryjczykami się zaognił. W latach 735-734 p.n.e. podbite narody zaczęły się buntować – najpierw Fenicja, później koalicja państw książąt filistyńskich ze wszystkimi władcami Palestyny i Transjordanii. Bunt zakończył się sromotną klęską. Następną przyniosła dwa lata później wyprawa Tiglat Pilesera III na Damaszek, która spustoszyła część Izraela, doprowadziła do przyłączenia części jego ziem do Asyrii i była początkiem wygnania (2 Krl 15, 29). Szukając namacalnego potwierdzenia tych faktów można się odwołać do wspomnianego już zniszczenia świątyni w Dan, zniszczeń dokonanych w Megiddo czy pożary w Chasor w 732 r. p.n.e. Być może skutkiem tej klęski, a i działań króla asyryjskiego, był spisek Ozeasza i przejęcie przez niego tronu, wspomniane w Biblii (2 Krl 25,30) oraz w kronikach Tiglat Pilesera III “Oni obalili króla Pekacha, a ja ustanowiłem Ausi” (Ozeasza).