NARODZENIE JANA CHRZCICIELA

Dzięki uprzejmości Oficyny Wydawniczej „Vocatio” i Księgarni św. Wojciecha (www.mojeksiazki.pl), które wyraziły zgodę na publikację fragmentów wydawanych przez nie pozycji, przedstawiamy czytelnikom cykl: „Zrozumieć Słowo”. Będziemy starali się ukazywać w nim fragmenty Pisma Świętego przewidziane w Liturgii w kontekście historycznym, kulturowym i teologicznym.
Mamy nadzieję, że pomoże to czytelnikom w pełniejszym przeżywaniu spotkania z Chrystusem podczas Eucharystii oraz w coraz lepszym odczytywaniu skierowanego do nas Słowa Bożego i wprowadzaniu go w życie. Zapraszamy do lektury i refleksji.

UROCZYSTOŚĆ NARODZENIA ŚWIĘTEGO JANA CHRZCICIELA

Czytania mszalne

PIERWSZE CZYTANIE
Bóg ukształtował Jana na swojego sługę

Czytanie z Księgi proroka Izajasza

Wyspy, posłuchajcie mnie! Ludy najdalsze, uważajcie! Powołał mnie Pan już z łona mej matki, od jej wnętrzności wspomniał moje imię. Ostrym mieczem uczynił me usta, w cieniu swej ręki mnie ukrył. Uczynił ze mnie strzałę zaostrzoną, utaił mnie w swoim kołczanie. I rzekł mi: „Tyś sługą moim, w tobie się rozsławię”.
Ja zaś mówiłem: „Próżno się trudziłem, na darmo i na nic zużyłem me siły. Lecz moje prawo jest u Pana i moja nagroda u Boga mego. Wsławiłem się w oczach Pana, Bóg mój stał się moją siłą”.
A teraz przemówił Pan, który mnie ukształtował od urodzenia na swego sługę, bym nawrócił do Niego Jakuba i zgromadził Mu Izraela.
I rzekł mi: „To zbyt mało, iż jesteś mi sługą dla podźwignięcia pokoleń Jakuba i sprowadzenia ocalałych z Izraela. Ustanowię cię światłością dla pogan, aby moje zbawienie dotarło aż do krańców ziemi”.
Iz 49,1-6

Deutero-Izajasz przemawia we własnym imieniu, zwracając się do krypto-Izraelitów. Ukazuje siebie jako jeszcze jednego Jeremiasza: został powołany już w łonie matki (w. 1; Jr 1,5); dano mu do wypełnienia misję wobec obcych (w. 6; Jer 1,10; 25,13-38); niekiedy reaguje na swoją sytuację głębokim zniechęceniem (w. 4; Jr 14,17).

1. ”Powołał mnie Pan już z łona mej matki”: Obserwujemy tutaj działanie Boga jako „Pierwszego" i „Ostatniego" (Iz 41,4); Bóg umieszcza swych wybranych na drodze ich powołania jeszcze przed urodzeniem (por. Ps 139,13-15; Łk 1,15.31; Ga 1,15).

2. ”Ostrym mieczem uczynił me usta”: Skuteczne narzędzie wypowiadające prorocze słowa Pana (Jr 1,9; Hbr 4,12; Ap 1,16). Nie jest jasne, dlaczego Bóg ukrył sługę - może po to, by go ochronić (Ps 17,8; 27,5) lub dać czas do pełnego zrozumienia misji Izraela (Iz 51,14-16; 52,13-15).

3. Nazwanie sługi wprost mianem „Izraela" jest poświadczone we wszystkich hebrajskich rękopisach, z wyjątkiem mało ważnego dokumentu pochodzącego z XIV wieku. Postać sługi zawiera w sobie wszystkich wiernych Izraelitów (grupa nie tak liczna jak ta, którą ukazano w rozdziałach 41-48), zawężona szczególnie do uczniów Deutero-Izajasza, na czele z samym prorokiem. Taka postać zbiorowa (czy grupa wewnątrz Izraela) może mieć z pewnością misję w stosunku do grzesznych członków narodu.

3-4. Wyraźny kontrast: „I rzekł [Jahwe] mi (...) Ja zaś mówiłem [do Niego]". Bardzo często zgłasza się tutaj zastrzeżenia co do gatunku literackiego tekstu mówiącego o powołaniu proroka (Iz 6,5; 40,6; Jr 1,6). Sługa szczerze wyznaje, iż czuje się przygnębiony tym, co wydaje mu się bezowocną („na darmo") służbą (tōhû por. Rdz 1,2; Iz 41,29). Sługa uczy się znajdować jedyną „nagrodę (mišpā, por Iz 40,14) u Jahwe". Lekcja ta jest konieczna, w przeciwnym razie sługa mierzyłby plany Boże ludzką miarą lub szukał chwały dla siebie.

5. Ten nieco uszkodzony tekst daje nowe wprowadzenia i powtarza fragment w. 1. W Księdze Deutero-Izajasza Sługa nie poprowadzi nowego Wyjścia i nie doprowadzi do odnowienia Izraela; dokona tego Cyrus lub sam Bóg (Iz 40,1-11; 45, 2-3.13).

6. Misję Jakuba/Izraela zestawiono z misją polegającą na byciu „światłością dla pogan". Prorok otwarcie oznajmia to, czego do tej pory można się było jedynie domyślać lub wnioskować.
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

49,1-7. Królowie, którzy otrzymali od bogów zadanie wybawienia. Chociaż władcy Bliskiego Wschodu byli powoływani przez bogów, zwykle czuli się stworzeni raczej do podbijania niż oswobadzania. Król Persji Cyrus był postrzegany przez kapłanów boga Marduka i miasto Babilon jako wybawiciel od wywołującego ucisk reżimu. W prologu do swojego prawa Hammurabi powiada, że jest tym, który zgromadzi rozproszonych mieszkańców miasta Isin i udzieli schronienia ludności miasta Malgium.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

PSALM RESPONSORYJNY

Refren: Sławię Cię, Panie, za to, żeś mnie stworzył.

Przenikasz i znasz mnie, Panie,
Ty wiesz, kiedy siedzę i wstaję.
Z daleka spostrzegasz moje myśli,
przyglądasz się, jak spoczywam i chodzę,
i znasz moje wszystkie drogi.
Refren.
Ty bowiem stworzyłeś moje wnętrze
i utkałeś mnie w łonie mej matki.
Sławię Cię, żeś mnie tak cudownie stworzył,
godne podziwu są Twoje dzieła.
Refren.
I duszę moją znasz do głębi.
Nie tajna Ci istota,
kiedy w ukryciu nabierałem kształtów,
utkany we wnętrzu ziemi.
Refren.

Ps 139,1-3.13-14ab.14c-15

Klasyfikacja tego psalmu jest nadal dyskutowana. Psalm ma cechy lamentacji jednostki (ww. 19-24), jednak wydaje się, że wcześniejsze wersety zawierają elementy hymnu.

Struktura:
ww. 1-6 (Jahwe jest wszechwiedzący);
ww. 7-12 (Jahwe jest wszechobecny);
ww. 13-18 (wiedza Jahwe o psalmiście);
ww. 19-24 (modlitwa skierowana przeciw wrogom).
 

1-4. Temat „przenikania" i „wiedzy" Jahwe o „zamysłach" i „drogach" psalmisty zostaje powtórzony na końcu psalmu (ww. 2 3-24).

7-12. Uważany za jeden z najpiękniejszym fragmentów poetyckich w Psałterzu, niedościgniony opis niemożności ucieczki przed Bożą obecnością (por. Am 9,2).

13-18. Drugim powodem intymnej wiedzy Jahwe o psalmiście jest fakt, iż Bóg go stworzył.

14. Poeta wielbi cudowne dzieła Boże, w szczególności tajemnicę, która otacza stworzenie istot ludzkich.

16. ”wszystkie są spisane w Twej księdze”: Werset łączy się z następnym, wymieniającym liczbę dni życia, które Jahwe wyznaczył psalmiście.

24. ”drodze nieprawej”: Psalmista odcina się od nieprawych w ww. 19-22, zaznaczając wyraźnie, że nie jest bałwochwalcą.

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

139,2-4. Wyobrażenia boskiej wszechwiedzy. W świecie starożytnym nie było niczym niezwykłym przekonanie, że bogowie lub władcy wiedzą wszystko i nic nie znajduje się poza obszarem ich wiedzy. Na przykład Nabonid podaje się za mędrca zorientowanego we wszystkim i znającego wszystkie rzeczy ukryte (zob. nawet w 2 Sm 14,19). Oczywiście w większości przypadków nie oznaczało to nic więcej jak tylko czcze przechwałki. Chociaż nie ma powodu, by w tej właśnie perspektywie analizować Ps 139, należy pamiętać, że utwór ten ma raczej kontekst prawny, nie zaś abstrakcyjno-teologiczny. Jahwe ukazany w nim został jako sędzia dysponujący wszelkimi informacjami koniecznymi do osądzenia sprawy Psalmisty w sposób mądry i sprawiedliwy. W hymnie do bogini Gula jej boski małżonek chwalony jest jako ten, który "przenika wysokości nieba i bada otchłanie podziemnego świata" (Foster). Szamasz otrzymuje cześć jako bóstwo, które (jako bóg słońca) widzi całą ziemie; autor utworu idzie jednak jeszcze dalej, twierdząc, że bóstwo to zna ludzkie intencje i uczynki. Bardziej powszechne było wszakże przypisywanie nieograniczonej mądrości bogom niż królom.

139,13. Działanie bóstwa w łonie matki. Istnieje egipski odpowiednik bóstwa znającego człowieka jeszcze przed jego narodzeniem. Oto bóg Amon znał Pianki (egipskiego faraona z XXV dynastii, panującego w VIII w. przed Chr.), gdy ten "był w łonie matki". Amon już wówczas wiedział, że człowiek ten będzie w przyszłości władcą Egiptu. W Eposie o Gilgameszu czytamy, że rola, którą pełnił, była Gilgemaszowi przeznaczona, "gdy przecięto jego pępowinę". Osobiste bóstwa opiekuńcze czczono jako "dawców potomstwa". Nabuchodonozor chwali boga Marduka za to, że go stworzył. W poemacie Atrachasis bogini Mami nazwana została łonem, stworzycielką ludzkości. W literaturze sumeryjskiej bogini Ninursag (Nintur) odpowiedzialna jest za proces rozwoju człowieka od poczęcia do narodzin, pełni nawet rolę położnej. W Egipcie bóg Kum (bóstwo stworzycielskie ukazywane pod postacią garncarza) przedstawiany jest jako kształtujący sobie lud. Kum wstrzymuje dopływ krwi do kości i stwarza zawiązki kości. Jest więc jasne, że Psalmista nie wprowadza tutaj nowej myśli teologicznej, lecz posługuje się ogólnymi pojęciami znanymi starożytnemu światu.

Komentarz Historyczno-Kulturowy do Biblii Hebrajskiej, John H. Walton,
Victor H. Matthews, Mark W. Chavalas, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 2005 :.

DRUGIE CZYTANIE
Jan głosił pokutę przed przyjściem Chrystusa

Czytanie z Dziejów Apostolskich

W synagodze w Antiochii Pizydyjskiej Paweł powiedział:
„Bóg dał ojcom naszym Dawida na króla, o którym też dał świadectwo w słowach: «Znalazłem Dawida, syna Jessego, człowieka po mojej myśli, który we wszystkim wypełni moją wolę». Z jego to potomstwa, stosownie do obietnicy, wyprowadził Bóg Izraelowi Zbawiciela Jezusa. Przed Jego przyjściem Jan głosił chrzest nawrócenia całemu ludowi izraelskiemu.
A pod koniec swojej działalności Jan mówił: «Ja nie jestem tym, za kogo mnie uważacie. Po mnie przyjdzie Ten, któremu nie jestem godny rozwiązać sandałów na nogach».
Bracia, synowie rodu Abrahama i ci spośród was, którzy się boją Boga! Nam została przekazana nauka o tym zbawieniu”.
Dz 13,22-26

22-25. Okres panowania Dawida był spełnieniem wielowiekowych nadziei na stabilny model władzy w Izraelu. Jezus jest potomkiem Dawida, Mesjaszem, o którym mówili prorocy. Głoszą więc kogoś większego od starożytnego bohatera, Dawida.

22. ”powołał Dawida”: Użycie czasownika egeirein ma na celu wraz z w. 23 uczynić Dawida typem Chrystusa (w. 30). Boże świadectwo złożone Dawidowi łączy w sobie Ps 89,21 i 1 Sm 13,14, będący proroctwem Samuela.

23. ”Z jego to potomstwa”: Wpływ 2 Sm 7,12 jest wyraźny; mniej jasne jest, czy całe podsumowanie, począwszy od w. 17, stanowi midraszowy komentarz do całej mowy Natana.

”stosownie do obietnicy”: Ponieważ obietnica została dana „ojcom" (w. 32), nie może odnosić się jedynie do mowy Natana (2 Sm 7). Obejmuje ona wszystkie starotestamentowe obietnice „zbawiciela", które spełniły się w zmartwychwstaniu potomka Dawida.

24. ”przed Jego przyjściem”: Dosłownie „przed obliczem, którego..."; zwrot ten jest doskonałym przykładem Łukaszowego naśladowania stylu LXX.

25. ”A pod koniec swojej działalności Jan”: Łączy się to z nadejściem kresu „Prawa i Proroków", według Łk 16,16. Por. 20,24; Łk 3,16.

26. „Synowie rodu Abrahama” to żydowscy słuchacze, natomiast „ci, którzy boją się Boga” to zapewne zainteresowani judaizmem poganie (por. Dz 10,2) lub być może prozelici (por. Dz 13,43).

”ci spośród was”: Zwrot odpowiadający „Izraelowi" w w. 23; powtórne wskazanie słuchaczy Słowa, po raz pierwszy wymienionych w ww. 16-17.
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.

ŚPIEW PRZED EWANGELIĄ
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja
Ty, dziecię, zwać się będziesz prorokiem Najwyższego,
gdyż pójdziesz przed Panem przygotować Mu drogę.
Aklamacja: Alleluja, alleluja, alleluja

Łk 1,76


EWANGELIA
Narodzenie się Jana

Słowa Ewangelii według świętego Łukasza

Dla Elżbiety nadszedł czas rozwiązania i urodziła syna. Gdy jej sąsiedzi i krewni usłyszeli, że Pan okazał tak wielkie miłosierdzie nad nią, cieszyli się z nią razem. Ósmego dnia przyszli, aby obrzezać dziecię, i chcieli mu dać imię ojca jego, Zachariasza.
Jednakże matka jego odpowiedziała: „Nie, lecz ma otrzymać imię Jan”.
Odrzekli jej: „Nie ma nikogo w twoim rodzie, kto by nosił to imię”. Pytali więc znakami jego ojca, jak by go chciał nazwać.
On zażądał tabliczki i napisał: „Jan będzie mu na imię”. I wszyscy się dziwili. A natychmiast otworzyły się jego usta, język się rozwiązał i mówił wielbiąc Boga. I padł strach na wszystkich ich sąsiadów. W całej górskiej krainie Judei rozpowiadano o tym wszystkim, co się. zdarzyło. A wszyscy, którzy o tym słyszeli, brali to sobie do serca i pytali: „Kimże będzie to dziecię?” Bo istotnie ręka Pańska była z nim.
Chłopiec zaś rósł i wzmacniał się duchem; a żył na pustkowiu aż do dnia ukazania się przed Izraelem.
Łk 1,57-66.80

W relacji tej nie ma hagiograficznych szczegółów, które znaleźć można w wielu żydowskich opowiadaniach o narodzinach pochodzących z tego okresu, szczególnie o Noe i Mojżeszu, w których niemowlę oświetlało swą jasnością cały pokój (jak nowo narodzony Noe) lub mówiło.

57-58. Sąsiedzi przyłączali się zwykle do ważnych uroczystości (por. Łk 15,6) - takimi szczególnymi okazjami były narodziny (szczególnie tak niezwykłe jak te) i obrzezanie syna w domu rodzinnym (w tym okresie zwykle dokonywane przez ojca). Tradycja żydowska podaje, że goście zbierali się co wieczór - od narodzin chłopca do jego obrzezania. Na temat szczególnych powodów do radości zob. komentarz do Łk 1,7. Żydzi przywiązywali szczególną wagę do synów, bowiem to oni kontynuowali linię rodową, chociaż wydaje się, że w praktyce równie mocno kochali córki.

”cieszyli się z nią razem”: Obietnica dana przez anioła Gabriela w 1,14 została spełniona. Ponownie odpowiedzią na miłosierne Boże działanie w sytuacji, która z ludzkiego punktu widzenia wydawała się niemożliwa do przezwyciężenia, jest radość.

59. Prawo wymagało, by obrzezanie zostało dokonane ósmego dnia. Było to wydarzenie szczególne, zaś obyczaj żydowski nakazywał wychowanie dziecka zgodnie z biblijnym prawem. Żydowskim dzieciom, zgodnie ze zwyczajem, nadawano imiona w chwili narodzin. Dowody na to, że chłopcom nadawano imię w dniu obrzezania są stosunkowo późne, z wyjątkiem tego tekstu. Jednak Rzymianie nadawali imię swoim dzieciom po ośmiu lub dziewięciu dniach od urodzenia (odpowiednio dziewczynkom i chłopcom). Łukasz mógł więc powołać się na tę grecko-rzymską praktykę z uwagi na swych czytelników lub, co jest bardziej prawdopodobne, wskazał na grecko-rzymski wpływ na zwyczaje Żydów z Palestyny. Niemoc Zachariasza mogła odwlec moment, w którym zwykle nadawano imię dziecku, por. jednak Łk 2,21.

”obrzezać”: Obrzezanie Jana i nadanie mu imienia koresponduje z podobnymi wydarzeniami z życia Jezusa, opisanymi w 2,21. Poprzez obrzezanie Jan i Jezus zostali przyłączeni do Izraela. Ponieważ Łukasz uznaje, że chrześcijaństwo wyrasta z judaizmu, „ci, którzy je zapoczątkowali, musieli być ukazani jako do judaizmu należący" (FGL 376).

60-62. Chłopcy nosili zwykle imiona swoich dziadków, czasami ojców. To raczej ojciec, niż matka, miał ostatnie słowo w tej sprawie. W społeczeństwie rzymskim (w przeciwieństwie do społeczności żydowskiej) ojciec miał prawo zdecydować, czy rodzina będzie wychowywała dziecko, czy wyrzuci niemowlę.

”Jan”: Wszyscy byli zdumieni, że Elżbieta i Zachariasz (który był głuchy, i dlatego nie mógł słyszeć tego co mówiła żona) zgodnie stwierdzili, że dziecku zostanie nadane imię Jan - Jahwe łaskaw".

63. Tabliczka do pisania była drewnianą deską pokrytą woskiem. Wiadomość zapisywano na powierzchni z wosku.

64-66. Wzmiankę o proroczym sensie utraty mowy i jej odzyskaniu, gdy proroctwo się już wypełniło, znaleźć można także w Ez 33,22.

64. ”wielbiąc”: Pierwsze słowa wypowiedziane przez Zachariasza, który odzyskał mowę zgodnie z obietnicą 1,20, wyrażały wielbienie Boga.

65-66. Pytanie dotyczące przyszłej roli Jana znajdzie odpowiedź w 1,76-79, później zaś zostanie szerzej wyjaśnione w 3,1-20 (zob. też 7,17-35).

80. Wypowiedź podsumowująca nawiązuje szczególnie do 1 Sm 2,26 i 3,19, gdzie opisano dorastanie proroka Samuela. Pustynia [BT: „pustkowie"] była oczekiwanym miejscem nowego Wyjścia, a więc właściwym miejscem przebywania dla Mesjasza. Niektóre grupy religijne, dążąc do zachowania większej czystości, oddaliły się od pozostałej społeczności żydowskiej i zamieszkały na pustyni. Pobieranie nauk przez Jana w jednej z takich grup jest przedmiotem sporów, chociaż jest to możliwe, jeśli jego podeszli wiekiem rodzice zmarli przed osiągnięciem przez niego pełnoletniości (wiadomo, że esseńczycy adoptowali dzieci i szkolili je począwszy od dziesiątego roku życia).

”na pustkowiu”: Łukasz usuwa Jana ze sceny i przygotowuje czytelników do następnego aktu dramatu, w którym przedstawi Janowe proroctwa dotyczące Izraela.
 

Katolicki Komentarz Biblijny
prac. zbiorowa, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2001 :.

Historyczno Kulturowy Komentarz do Nowego Testamentu
Craig S. Keener, Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, Warszawa 2000 :.