Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie

Ponieważ Dzieje różnią się między sobą ze względu na pochodzenie geograficzne, język w którym je napisano i czas powstania, zatem można je studiować pod kątem pewnych elementów wspólnych, bądź też rozbieżnych. Pomimo, że akcenty są różnie rozłożone, to jednak można wyróżnić pewne elementy wspólne dla wszystkich Dziejów. Działalność misyjna i cudotwórcza ma na celu podkreślenie przepowiadania Boga wszystkim narodom, Boga uprzednio nieznanego, transcendentnego, zbawiciela, który posłał Jezusa Chrystusa. Stąd żarliwe modlitwy skierowane do Chrystusa. Z tego przepowiadania można wysnuć także pewnego rodzaju antropologię. Człowieka, który został sprowadzony na manowce przez fałszywy kult i złe życie, wzywa się do nawrócenia, do zbawienia wiecznego, nawet poprzez bolesne doświadczenia i śmierć. Ta ostatnia staje się oznaką lepszego życia, które istnieje gdzie indziej.
Do tych pism apokryficznych należy dodać te wszystkie pisma, które występują pod nazwą literatury kanoniczno-liturgicznej (Kirchenordnung, Church Order), czyli literatury o charakterze liturgicznym i kanonicznym, która, naśladując listy pasterskie, podaje praktyczne wskazówki dotyczące rozwijania oraz prowadzenia życia liturgicznego i kościelnego^[65]. Tego rodzaju literackiego nie można uważać za dzieło dokonane przez jednego autora. Odzwierciedla on bowiem praktykę już obowiązującą i naukę powszechnie przyjętą, jest więc zbiorem tradycji wraz z przypuszczalnymi wskazaniami wnoszącymi poprawki i udoskonalenia. Ponieważ nie jest to owocem cieszącej się autorytetem prawodawczej działalności synodalnej, przeto te praktyczne zasady łączy się z autorytetem Apostołów, zarówno poszczególnych, jak i razem wziętych, przekazali je natomiast Klemens i Hipolit^[66]. Cała ta literatura jest anonimowa, z wyjątkiem może, Tradycji apostolskiej, którą wiąże się z osobą Hipolita, co jednak jest podważane^[67], i w całości występuje pod imieniem Apostołów. Konstytucja kościelna Apostołów, która została ułożona około 300 r., nie waha się nawet wkładać w usta poszczególnych Apostołów rożnych przepisów, unikając jednak rodzaju baśniowego, jak to ma miejsce w innych tekstach. Jak słusznie zauważa Eric Osborn w swoim opracowaniu dotyczącym Tradycji apostolskiej, które jest włączone do tego tomu, również ten rodzaj literacki jest pewnym sposobem uprawiania teologii. Instytucje kościelne, przedsięwzięcia duszpasterskie i liturgiczne, zasady etyczne odzwierciedlają bowiem teologię, eklezjologię i antropologię. Ponadto ten rodzaj pism, właśnie ze względu na ich użyteczność praktyczną uległ przystosowaniom miejscowym nie tylko późniejszym, ale także ówczesnym w zależności od Kościołów. Nie należy jednak zapominać, że nie wiadomo, co w obrębie pism apokryficznych jest dziełem autora, a co natomiast pochodzi z jego środowiska.

Listy i Apokalipsy

Epistolarna literatura apokryficzna jest znikoma zapewne dlatego, że wielu chrześcijan już pisało listy i wymieniało je między sobą oraz między wspólnotami. Listu Barnaby nie uważa się za tekst apokryficzny, gdyż zapewne dopiero później przypisano go Barnabie; również nie uznaje się za taki II List Klemensa, który początkowo był homilią i zaliczano go do pism Ojców apostolskich. Natomiast korespondencja Seneki ze św. Pawłem jest apokryficzna, gdyż są to pseudoepigraficzne listy z IV wieku, które nie zawierają prawdziwych zagadnień filozoficzno - religijnych. List Apostołów, o którym była już wyżej mowa, odzwierciedla raczej inny rodzaj literacki^[68]. Kanon Muratoriego zaznacza, że marcjonici napisali dwa listy: List do Laodycejczyków i List do Aleksandryjczyków^[69]. Oba teksty nie mają większego znaczenia. Trzeci List do Koryntian, który jest przekazywany już to oddzielnie, już to w połączeniu z Dziejami Pawła^[70], jest pismem skierowanym przeciwko gnostykom i podejmuje zagadnienie chrystologiczne oraz dotyczące zmartwychwstania.

Rodzaj apokaliptyczny był bardzo rozpowszechniony w środowisku judaistycznym; istnieje wiele apokryfów, które powstały w ciągu trzech wieków (II wiek przed Chr. i I wiek po Chr.). Z tym środowiskiem łączy się także apokaliptyka chrześcijańska, jako że ten rodzaj literacki nadaje się do wyrażenia entuzjazmu religijnego w kontekście prorockim i wizjonerskim. Wśród chrześcijańskich Apokalips apokryficznych najważniejsze są dwie: Apokalipsa Piotra^[71] i Wniebowstąpienie Izajasza^[72]. Po tej pierwszej, której tekst powstał około połowy II wieku, a więc jest jednym z najstarszych apokryfów chrześcijańskich^[73], bardzo rozpowszechnionym w starożytności, zarówno na Wschodzie, jak i na Zachodzie, zaginął wszelki ślad, ale pod koniec ubiegłego wieku znaleziono jej fragmenty greckie i przekład etiopski, pokrywające się ze sobą co do istotnej treści, ale zawierające też znaczne różnice^[74].
W Apokalipsie Piotra, w formie objawienia i widzenia ukazano los sprawiedliwych i grzeszników po ich śmierci. Nie występują w niej treści apokaliptyczne, które dotyczyły by tego świata, jedynie mające na uwadze świat przyszły. Apokalipsa Piotra ma cel wyraźnie duszpasterski, ma nakłonić grzeszników do opamiętania i skruchy oraz dodać otuchy dobrym: „w ten sposób... będziemy mogli pouczyć tych, którzy przychodzą później od nas, którym będziemy głosić słowa Ewangelii i których przedstawimy Twojemu Kościołowi" (Apokalipsa Piotra, tł. etiopskie 1). Dlatego z pewną dokładnością zostają wymienione liczne grzechy i odpowiednia za nich kara. Na tamtym świecie nie ma już czasu ani miejsca na pokutę, która jest natomiast możliwa wcześniej: „Teraz żałujcie i pokutujcie, gdyż nie będzie już czasu na pokutę i z życia nic nie pozostanie" (dz. cyt., 13). Natomiast inaczej ma się rzecz, gdy chodzi o cnoty i nagrody. Ukazany w Apokalipsie Piotra opis piekła i raju niebieskiego, wywarł wielki wpływ na pobożność ludową i późniejszą tradycję chrześcijańską, jeśli nawet treść nie była oryginalna, lecz nawiązywała do tradycji orficko-pitagorejskiej. Dzieło to także poprzez swój wpływ na Apokalipsą Pawła^[75] cieszyło się wielkim powodzeniem i zapewniło pewną przyszłość starożytnym poglądom na życie po śmierci.

Justyn zaznacza, że do przepowiadania chrześcijańskiego należy głoszenie kary w ogniu wiecznym przeznaczonej dla niesprawiedliwych (Dodatek do Apologii 9, 1). Celsus oskarża chrześcijan o zmyślanie strasznych obrazów, w celu przyciągnięcia do siebie ludzi (zob. Orygenes, Przeciw Celsusowi 3, 16; 4, 10).

Wniebowstąpienie Izajasza, które zachowało się w całości tylko w języku etiopskim oraz we fragmentach w innych językach, ale ze znacznymi różnicami między nimi, byłoby przeróbką i poszerzeniem wcześniejszej tradycji judaistycznej z końca pierwszego albo z początku drugiego wieku. Hipotezę o istnieniu wcześniejszego materiału pochodzenia judaistycznego stanowczo podważa Acerbi^[76]. Prorok Izajasz ma wizje i objawienia, o których opowiada na dworze króla Ezechiasza i z tego powodu zostaje skazany na śmierć^[77]. Tekst obecny wyraźnie dzieli się na dwie części: pierwsza część (1-5) skupia się na cierpieniu i sytuacji Kościoła, druga zaś (6-11) opisuje zstąpienie i wniebowstąpienie Umiłowanego. Autor wkłada w usta Izajasza słowa objawienia eschatologicznego i chrystologicznego, a ponadto mówi o różnych wydarzeniach z życia proroka i o sytuacji wspólnot chrześcijańskich.