Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie

Autor ten prowadzi polemikę z ludźmi, którzy odrzucają tę naukę, chociaż żyje razem z nimi. Z tego względu krytykuje rozłamy istniejące w Kościele, postępowanie chrześcijan i zwierzchników wspólnot; przedstawia naukę kosmologiczną, ściśle związaną z chrystologią, mówi o chwale sprawiedliwych przywdzianych w piękno pełne blasku; nawiązuje do zbawienia Adama, do wcielenia, które dokonuje się dzięki zstąpieniu Chrystusa w nieznany sposób przez różne sfery niebios, tak że nie rozpoznali Go aniołowie, a także i szatan. Autor wydaje się należeć do ugrupowania prorockiego i dlatego jest w konflikcie z tymi, którzy pragną bardziej zorganizowanego Kościoła, ze szkodą dla proroctwa.

Uwagi metodologiczne

Autorzy najstarszych tekstów apokryficznych zajmują się zagadnieniami im współczesnymi, podobnie jak każdy inny pisarz chrześcijański. Mieli na uwadze pytania i trudności, jakie nasuwały się zarówno w środowisku chrześcijańskim, jak też pogańskim i judaistycznym. Starali się dać na nie odpowiedź, a jednocześnie usiłowali uprawiać katechezę. Aktualne zagadnienia wynikają nade wszystko z trudności, jakich doświadczali chrześcijanie w wyznawaniu swego chrześcijańskiego życia i wiary w środowisku często im wrogim. Ciągle zagrażające prześladowania i trudności w stosunkach z poganami i Żydami, nasuwały żywotne zagadnienie, dotyczące wytrwania w wierze i życiu chrześcijańskim. Z tego względu w wielu pismach apokryficznych zachęca się do wytrwałości przez podkreślanie czekającej nagrody niebieskiej^[78].

Niekiedy anonimowi autorzy starali się wyraźnie odpowiedzieć na fałszywe nauki, które coraz bardziej się szerzyły. Albo sami stawali się głosicielami poglądów lub przyjmowali te poglądy, które pojawiały się w ich wspólnocie. W takim wypadku kryterium apostolskości, na które wszyscy powoływali się, traciło swoje znaczenie, dlatego w środowisku ortodoksyjnym ucieka się do innych uzasadnień. Świadectwem tego są Konstytucje Apostolskie: „Nie należy ufać imieniu Apostoła, ale trzymać się natury rzeczy i poprawności myśli" (6, 16, 1). Podejmuje się także krytykę konkretnych postaw chrześcijańskich, które często nie zgadzały się z orędziem ewangelicznym: grzechów, które zaczęto popełniać, podziałów wewnętrznych, walki o władzę. Starano się szukać odpowiedzi dotyczącej nawrócenia, ale raczej w zakresie indywidualnym. Większe znaczenie przyznawano działaniu prorockiemu, charyzmatycznemu, w przeciwieństwie do wielkiego zinstytucjonalizowania życia. Dlatego niekiedy spotykamy się z pośrednim wypowiadaniem sądów o własnej wspólnocie.

Owi anonimowi autorzy troszczą się o głoszenie orędzia Jezusa, aby inni mogli uwierzyć i zachowywać prawdziwą wiarę^[79]. Czynią to z większym lub mniejszym pominięciem ortodoksji wyznawców. Andrzej określa swoje zadanie w taki oto sposób: „Bracia, zostałem przysłany przez Pana w te regiony, dlatego że Pan uznał mnie za godnego, nie aby kogoś pouczać, lecz by przypominać każdemu człowiekowi otwartemu w swojej duszy na moje słowa, że żyje w przemijających i złudnych namiętnościach... Dlatego uważam za szczęśliwych tych wszystkich, którzy posłuchali i dostosowali się do głoszonego przepowiadania" (15: Erbetta 2, 402). Jan także wyznaje: „Pragnąłem przede wszystkim wsiewać do waszych uszu; dlatego przybyłem do was" (Acta Johan. 34: Erbetta 2, 44). Idea misji pojawia się dosyć często (np. rozdz. 33; 45; 55 itd.).

Dotychczasowe rozważania pozwalają nam wyciągnąć zasadnicze wnioski dotyczące metod kształtowania się doktryn, zawartych w najstarszych tekstach apokryficznych. Nie ma wielkiej różnicy między nimi, gdyż częściowo wiąże je i określa rodzaj literacki wybrany przez autora lub autorów. Jednak we wszystkich przypadkach pomija się konfrontację i dyskusję z innymi poglądami i zmierza do przedstawienia propozycji bezspornych i nie podlegających sprawdzeniu przez kogokolwiek. Niekiedy jednak nie brak przypadków polemicznych. Występuje zatem pewien dogmatyzm doktrynalny, który należy przyjąć i nie poddawać go w wątpliwość. Tego rodzaju dogmatyzm pojawia się również w innej metodzie przyjętej przez autorów: w długich modlitwach Apostoła. Modlitwy te lub mowy są jakby przedstawieniem całego zespołu doktrynalnego zarówno teologicznego, jak też antropologicznego i soteriologicznego.
W tym miejscu ograniczymy się do wyróżnienia czterech metod, spotykanych w Apokryfach, których używa się do przedstawiania i wypracowania teologicznego, są to: sytuacja aktualna, nasuwająca zagadnienia i odpowiedzi na nie, opowiadania o wydarzeniach, objawienia oraz przemówienia i modlitwy.

a) Sytuacja aktualna i aktualizacja

Teksty powstają w ściśle określonym środowisku życia chrześcijańskiego, w powiązaniu z doświadczeniem religijnym, które sprzyja i prowadzi do powstania tekstu literackiego. Autor w zależności od swojego punktu widzenia chce dokonać konfrontacji z takim środowiskiem, aby wprowadzić albo zaktualizować pouczenia chrześcijańskie czy nawet instytucje kościelne. Zazwyczaj to środowisko jest negatywne: pojawiają się fałszywi prorocy, występuje w nim różnego rodzaju niepoprawne nauczanie, postępowanie chrześcijan, które nie jest zgodne z wymaganiami, niewłaściwie uporządkowane instytucje, wrogo nastawione otoczenie itd.

Ten zły stan rzeczy postrzega się i ukazuje w perspektywie przyszłych wydarzeń, jak to ma miejsce w Apokalipsie Piotra i we Wniebowstąpieniu Izajasza: „Jego uczniowie porzucą naukę dwunastu Apostołów, ich wiarę i doskonałość. Nastąpi wielki spór co do Jego paruzji i Jego nadejścia. W owych dniach pojawi się wielu takich, którzy będą lubować się w piastowaniu stanowiska, chociaż będą pozbawieni mądrości. Będzie wielu starszych niegodziwych i pojawią się pasterze pełni przemocy wobec swojej trzody, okradający ją jak złodzieje, ponieważ zabraknie pasterzy świątobliwych. Wielu zamieni piękno szaty świętych na szatę skąpca..." (3, 21-25). Dlatego przewiduje się także możliwość prześladowania chrześcijan (Wniebowstąpienie Izajasza, rozdz. 4). W innych przypadkach aktualizacja występuje jako zwykle przedstawienie pouczeń, którego dokonuje się za pośrednictwem zwykłego opowiadania albo za pomocą objawienia. W każdym razie zawsze próbuje się dać odpowiedź na dobrze określone aktualne sytuacje. W ten sposób się usiłuje wejść w prowadzoną dyskusję. Poupon wykazał, że interpolacje występujące w Dziejach Piotra są odpowiedzią na istniejącą surowość pokutną i wprowadzają łaskawość oraz wyrozumiałość w stosunku do odstępców i cudzołożników^[80], a zatem dają odpowiedź na trudności, jakie przeżywa wspólnota.

List Jezusa do Abgara (Euzebiusz, HE 1,13) został przerobiony w IV wieku, otrzymując nastawienie przeciwariańskie^[81]. Cesarz Maksymin Daia, poganin, sfałszował Dzieje Piłata, aby skierować je przeciwko chrześcijanom (Euzebiusz, HE 9, 5, 1; 7, 1; I, 9, 2 i 11, 8; 2, 2, 1-6).

Także literatura kanoniczno-liturgiczna zajmuje się kwestią instytucji istniejących i obowiązujących we wspólnotach, podając dokładne wskazania, ale łączy wszystko z wcześniejszymi czasami i Apostołami.