Apokryfy chrześcijańskie i ich znaczenie

b) Opowiadania

Wiemy z innych źródeł o dyskusjach dotyczących pewnych trudnych zagadnień, które pojawiały się w środowisku wspólnot chrześcijańskich. Na te pytania i wątpliwości starano się dać odpowiedź posługując się opowiadaniem o fakcie lub wydarzeniu. Zwykłe opowiadanie, a więc nie zawierające najmniejszego cienia polemiki lub spekulacji teologicznej, było ze swej natury jednocześnie odpowiedzią i propozycją.

Wiele pytań i wątpliwości, które krążyły już zapewne od pierwszego wieku, w odniesieniu do Maryi, Jej dziewictwa, braci Jezusa, otrzymuje swoją odpowiedź dzięki zwykłemu opowiadaniu o życiu Maryi, ale bez podawania uzasadnień teologicznych lub innych: stwierdza się fakt i o nim się opowiada. Liczne prądy myślowe w drugim wieku zaprzeczały dziewiczemu poczęciu przez Maryję, dotyczyło to między innymi ebionitów, ofitów, walentynian i Ewangelii Filipa (nr 17 i 91). W tekstach apokryficznych nie uzasadnia się, że Maryja jest dziewicą na podstawie ściśle określonych dowodów, ale stwierdza się tylko istniejący stan. Ten sposób przedstawiania pouczeń, znanych z niektórych wspólnot, jest bardzo wyraźny w Ewangeliach dzieciństwa. Otóż jeśli w Ewangeliach dzieciństwa występuje położna, która stwierdza dziewictwo Maryi (Protoewangelia Jakuba 19,3), to we Wniebowstąpieniu Izajasza jest mowa o dziewictwie Maryi, udowodnionym w opowiadaniu o widzeniu, w którym Maryja ukazała się po porodzeniu taka, jaką była przed nim. Położna jest wyraźnie pominięta (Wniebowstąpienie 11, 14). Orędziem, które zamierzano tutaj przedstawić, obok nauki o dziewictwie Maryi, było także twierdzenie, że Jezus nie był znany od piątej sfery nieba w dół, a więc nawet przez diabła (10, 7 nn.). Temat zstąpienia Jezusa w nieznany sposób występuje także w Liście Apostołów (rozdz. 13). Dzieje Piotra, w związku z odpuszczaniem grzechów cudzołóstwa i odstępstwa od wiary w okresie surowości, opowiadają o stanowisku zajętym przez Piotra i Pawła we wspólnocie rzymskiej wobec Rufiny i Marcellusa (rozdz. 2; 7; 10). Z tego wynika, że można dostąpić rozgrzeszenia również z grzechu cudzołóstwa i odstępstwa od wiary.

Dzieje Jana, traktując o troskliwości Boga, przytaczają tylko fakty (zob. rozdz. 77; 82; 103), nie powołując się na Pismo Święte i nie czyniąc żadnych refleksji doktrynalnych. W celu pouczenia o życiu chrześcijańskim, które należy prowadzić a które jest niejako obrazem do namalowania, opowiadając historii wykonanego po kryjomu portretu Jana.

Dlatego w tej metodzie nie podaje się żadnego uzasadnienia ani też nie powołuje się na jakiś autorytet, ale podaje się zwykłe opowiadanie o wydarzeniach, w celu przekazania treści religijnej. Samo opowiadanie zawiera całą antropologię i teologię.

c) Objawienia

Niekiedy jednak w przedstawianiu prawd teologicznych autor tekstu apokryficznego ucieka się w pewien sposób do przekazania objawienia, które ze swej natury jest niezaprzeczalne. Ma to miejsce w przypadku zagadnienia zmartwychwstania szeroko dyskutowanego w II wieku między poganami i chrześcijanami. Wielu autorów pisze o nim usiłując znaleźć i podać dowody z odpowiedniości. List Apostatów natomiast przedstawia je jako objawienie dokonane po zmartwychwstaniu Jezusa, które to objawienie Apostołowie otrzymali od Niego samego. Tekst pochodzący z drugiego wieku przedstawia się jako list napisany przez jedenastu Apostołów: „do Kościołów wschodu i zachodu, na północy i południu, głosząc wam i opowiadając o Panu naszym Jezusie Chrystusie..." (rozdz. 2). Oczywiście dzieło to przedstawia także inne tematy w formie pytań Apostołów i odpowiedzi Jezusa zmartwychwstałego. Autorytet apostolski przywołuje się i przedstawia jako uzasadnienie prawd podawanych, które jednak pochodzą od samego Jezusa.

Także krytyka spraw kościelnych jest uzasadniona i prawdziwa, ponieważ to właśnie prorok przemawia, jak to ma miejsce we Wniebowstąpieniu Izajasza na podstawie widzenia. Autor wyraźnie krytykuje „pasterzy i prezbiterów" za ich zarozumiałość. Domaga się uznania ważności objawienia prorockiego dla kontroli Kościoła^[82], który, być może, odrzucał zarówno treść doktrynalną, jak też samą zasadę objawienia wizjonerskiego.

Rolę instytucjonalną biskupów, którą wysławia i broni Ignacy z Antiochii w przekazywaniu i gwarantowaniu prawdziwej nauki, odrzuca autor Wniebowstąpienia Izajasza, by podkreślić doniosłość objawienia prorockiego i ekstatycznego. Przedstawianie nauki na podstawie objawienia, pociąga za sobą polemikę z istniejącymi autorytetami instytucjonalnymi.

Ten rodzaj przedstawiania treści teologicznej ma charakter twierdzący, a nie uzasadniający, którego prawomocność nie polega na uzasadnianiu rozumowym i na dowodach autorytatywnych, zarówno biblijnych, jak i apostolskich, ale na samym objawieniu, które należy przyjąć takim, jakie ono jest w całości, bez możliwości podważania go.

W pierwszych wiekach wszyscy bronią apostolskości doktrynalnej i dla wszystkich początki mają znaczenie normatywne. Ale co jest apostolskie, a co nie jest apostolskie?^[83] Tutaj powstawały rozbieżności, ponieważ z Apostołami wiązano zarówno poglądy millenarystyczne (Papiasz), jak też kosmologiczne i angeologiczne (Ireneusz).

Z obu wymienionych tekstów, Wniebowstąpienia Izajasza i Listu Apostołów, można jednak wnioskować, że objawienie doktrynalne mogło być uzasadniane w dwojaki sposób: jedno sięga do proroctwa, a więc poprzedza wydarzenie, drugie natomiast wiąże się z rozmowami, jakie Jezus prowadził ze swoimi uczniami po zmartwychwstaniu. Z Listem Apostołów możemy połączyć także Apokalipsą Piotra, która przypisuje objawieniom Chrystusa zmartwychwstałego prawdy dotyczące życia na tamtym świecie i przyszłego stanu sprawiedliwych oraz grzeszników.

d) Przemówienia i modlitwy

Autorzy tekstów apokryficznych podczas prezentacji swoich nauk często posługują się przemówieniami i modlitwami. Niekiedy przechodzi się od jednego do drugiego rodzaju i łączy się je razem: przemówienia i modlitwy przeplatają się i następują kolejno po sobie. Są zręcznie włączone w kontekst opowiadania i temu opowiadaniu służą. Już w kanonicznych tekstach biblijnych spotykamy podobne konstrukcje, wśród których można wyróżnić dialogi lub przemówienia, jak w przypadku Ewangelii Jana. Część tradycyjnego albo zupełnie nowego materiału rozwija się i przedstawia w formie pytań jakiegoś Apostola i odpowiedzi Jezusa (zob. Apokalipsa Piotra; List Apostatów; Dialog Zbawiciela z uczniami z Nag Hammadi). Uczeń / Apostoł otrzymujący odpowiedzi od Jezusa jest autorem, który przytacza wiernie Jego autentyczne słowa. Forma literacka ma charakter bardziej dydaktyczny i pozwala łatwiej przyswoić myśl autora. Często jednak spotykamy długie przemówienia, które rozwijają i przedstawiają cały zespół prawd, w sposób zazwyczaj prosty i zrozumiały dla wszystkich, gdyż jest to literatura przeznaczona dla wszystkich, a nie zastrzeżona dla zamkniętych kręgów, jak w przypadku literatury gnostyckiej: tylko dla wtajemniczonych.