Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Księgi mądrościowe wiązano tradycyjnie z osobą Salomona, rozumianego jako typ mędrca. Świadczą o tym elementy redakcyjnego opracowania, przedstawiające go jako autora ksiąg: Przysłowia Salomona, syna Dawida, króla izraelskiego (Prz 1,1); Słowa Koheleta [czyli Salomona], syna Dawida, króla w Jeruzalem (Koh 1,1); Pieśń nad Pieśniami Salomona (Pnp 1,1). Autorzy tych ksiąg są różni, zwykle anonimowi, a wiąże ich fakt reprezentowania tego samego nurtu literackiego. Wyjątkiem jest Księga Syracha, podpisana przez autora imieniem: Jezus, syn Syracha (uczony w Piśmie z Jerozolimy).
Proces powstawania omawianych ksiąg jest złożony. Starsze tradycje i przekazy były zbierane oraz poddawane dalszym opracowaniom. Księga Przysłów jest na przykład pracą zbiorową z różnych okresów czasu, którą ostatecznie zredagowano jako całość w V w. Najstarsze są Księga Przysłów i Księga Hioba - V-IV w. Późniejsze są księgi Pieśni nad pieśniami - ok. IV w. i Koheleta
- ok. III/II w. Księga Mądrości powstała w II w., a Księga Syracha ok. 200-170 r. (jej grecki przekład będący podstawą znanego nam tekstu - w 132 r).


Księgi historyczno-dydaktyczne

Do zbioru ksiąg mądrościowych zaliczane bywają również tak zwane księgi historyczno-dydaktyczne. W Biblii hebrajskiej znajdziemy tylko dwie z nich: Księgę Rut i Księgę Estery, Obie znajdują się w zbiorze Pięciu Zwojów, należącym do Pism
- trzeciej części kanonu. W greckiej Septuagincie, a co za tym idzie i w polskim przekładzie Biblii Tysiąclecia, omawiane księgi umiejscowione są w zbiorze ksiąg historycznych. Księga Rut umieszczona jest po Księdze Sędziów, a pozostałe trzy księgi: Estery, Judyty i Tobiasza znajdują się po księgach Ezdrasza i Nehemiasza, a przed Księgami Machabejskimi. Wiąże się to z historycznym tłem tych ksiąg. Ale w innym polskim przekładzie, w Biblii Poznańskiej księgi historyczno-dydaktyczne rozpoczynają zbiór ksiąg mądrościowych (łącznie z Księgą Psalmów), następujących po księgach historycznych. Widać w tych próbach porządkowania zbiorów ksiąg biblijnych napięcie między kanonem, a chronologią przedstawianych treści oraz charakterem literackim ksiąg.
Księgi historyczno-dydaktyczne są wpisane w historię narodu wybranego. Księga Rut ma za tło dawne czasy sędziów, sprzed epoki monarchicznej (por. Księga Sędziów). Księga Tobiasza oddaje okres asyryjskiej niewoli i dotyczy ludności północnej części królestwa Izraela, żyjącej na wygnaniu, w rozproszeniu. Księga Judyty nawiązuje zarówno do niewoli asyryjskiej (VIII w.) i babilońskiej (VI w.), jak i powrotu z niej (VI w.). Księga Estery wpisana jest w czasy perskie, a jej fabuła rozgrywa się w Suzie, na dworze króla perskiego (VI w.).
Z danymi historycznymi wiąże się kwestia gatunku literackiego ksiąg. Ponieważ cel ksiąg jest wybitnie dydaktyczny, a nie historiograficzny, dlatego dane historyczne potraktowane zostały swobodnie przez autorów. Na przykład cudowne ocalenie za sprawą pobożnej wdowy Judyty, ukazane jest w kontekście niewoli asyryjskiej, babilońskiej i powrotu z niewoli, a więc na tle trzech, trudnych dla narodu wieków, które w księdze nakładają się na siebie. Autorzy chcąc przedstawić swe opowiadania o dydaktycznym charakterze na tle trudnych i przełomowych czasów, przywoływali sztandarowych ciemiężycieli Izraela i trudne epoki. Nie było to dla nich aż tak istotne, że są one przywołane trochę ahistorycznie, skoro każdy Żyd wiedział kim był narodowy wróg Nebukadnesar (Nabuchodonozor), albo jaki wstrząs dla narodu stanowiła niewola babilońska.
Dydaktyczne opowiadania prezentują postaci-wzorce do naśladowania: sprawiedliwego wobec Boga i bliźnich Tobiasza, wiernej Moabitki Rut (prababki króla Dawida), pobożnej i pięknej wdowy Judyty czy pobożnej i ufającej Bogu Estery. Bardzo wyraźny jest w tych utworach motyw Bożej opatrzności. Bóg ocala naród z sytuacji wydawałoby się beznadziejnej poprzez słabą kobietę, jak Estera czy Judyta. Ale także wystawia na próbę swoich sprawiedliwych, aby w końcu ich ocalić, wybawić - Tobiasza i Sarę (Księga Tobiasza). Najstarsza z historyczno-dydaktycznych, Księga Rut, powstała ok. V/TV wieku. Pozostałe około II wieku - Księga Tobiasza przed powstaniem machabejskim w 166 r., a Księgi Ester i Judyty prawdopodobnie już w okresie machabejskim^[18].


Księga Psalmów

W kanonie Biblii hebrajskiej stanowi podstawową księgę trzeciego zbioru czyli Pism^[19]. W Septuagincie jest pierwszą ze zbioru ksiąg mądrościowych i dydaktycznych, usytuowanych między księgami historycznymi a prorockimi.
Księga Psalmów jest „jedna", ale faktycznie stanowi ją zbiór aż 150 odrębnych tekstów (w Septuagincie 151), samodzielnych utworów poetyckich powstałych na przestrzeni wielu wieków. Numeracja psalmów wykazuje różnice między Biblią hebrajską a Septuagintą wynikające z łączenia bądź rozdzielania niektórych psalmów^[20]. W Biblii Tysiąclecia znajdziemy obie numeracje, z tym, że w nawiasie podano numerację według Septuaginty (i opartej na niej Wulgaty).
Datacje psalmów, według opinii różnych egzegetów, są bardzo rozbieżne. Jest ona bardzo trudna, bo psalmy ulegały relekturze, czyli poddawane były nowym interpretacjom. Na przykład psalm intronizacyjny, związany z obejmowaniem władzy królewskiej przez nowego króla, stał się psalmem mesjańskim, głoszącym nadchodzące królowanie Bożego mesjasza (por. Ps 2, 89, 110). Najstarsze psalmy sięgają czasów sędziów (XII-XI w.), najmłodsze, według opinii niektórych, nawet czasów machabejskich (II w.)^[21]. Najczęściej psalmy dzieli się na przedwygnańcze, odpowiadające czasom królestwa oraz na powygnańcze, związane z czasem niewoli babilońskiej, powrotu, odbudowy, religijnej reformy i nowej pobożności oraz wzmożonych nadziei mesjańskich^[22].
Poezja liryczna przyjmująca formę pieśni, jaką jest psalm, znana jest od początków Izraela. Pieśni występują także w innych księgach biblijnych (por. 2 Sm 1 - pieśń żałobna Dawida po śmierci Saula i Jonatana; 2 Sm 22 - pieśń dziękczynna Dawida). Najstarszą z nich jest prawdopodobnie pieśń Debory z Księgi Sędziów 5 (być może z XII w. przed Chr.).
Poszczególne gatunki psalmów wiążą się ściśle z charakterem wyrażanych w nich treści. Psalmy lamentacji narodu dotyczą dramatycznych wydarzeń, np. niewoli babilońskiej zagrażającej istnieniu narodu (por. Ps 137). Niektórzy z biblistów wyodrębniają także psalmy historyczne, które choć reprezentują różne gatunki, to jednak łączy je szczególne historyczne spojrzenie na dzieje narodu (por. Ps 78, 105,106, 135, 136)^[23]. Można wyróżnić w Psałterzu także psalmy reprezentujące tradycje mądrościowe, zawierające przysłowia, poruszające tematy cierpienia, powodzenia i niepowodzenia w życiu (np. Ps 37, 49, 73,127,128). Wyodrębniane w Psałterzu gatunki psalmów były już omawiane.
Psalmy w Psałterzu zawierają nagłówki, które choć starożytne, powstały później niż same psalmy i raczej oddają czasy kiedy psałterzem posługiwano się już w liturgii. Uwagi w nagłówkach mogą dotyczyć rodzaju psalmu - np. tefilla, czyli modlitwa, albo siggajon, czyli psalm pokutny.