Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Księgi prorockie

Księgi prorockie, wiążą się z misją i nauczaniem charyzmatycznych „sług Słowa". W Biblii księgi te są zgromadzone razem. W katolickich wydaniach (np. w Biblii Tysiąclecia) zamykają zbiór Starego Testamentu. W Biblii hebrajskiej należą do drugiego z trzech zbiorów ksiąg (Tora, Prorocy, Pisma). Stanowią zbiór tak zwanych „Proroków późniejszych" („Prorocy wcześniejsi" to zbiór ksiąg o charakterze historycznym). W Biblii greckiej (Septuagincie) znajdziemy w pierwszej kolejności księgi Izajasza, Jeremiasza, Ezechiela i Daniela jako dzieła największe objętościowo. Po Księdze Jeremiasza dodano ponadto związane z nim księgi Barucha i Lamentacji Jeremiasza. Dalej następuje 12 ksiąg prorockich o mniejszej objętości: Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza i Malachiasza.
Różnice w kanonie Biblii hebrajskiej polegają na braku deute-rokanonicznej Księgi Barucha oraz umieszczeniu Lamentacji Jeremiasza i Księgi Daniela poza „Prorokami" - w trzecim zbiorze czyli w „Pismach". W efekcie tego w Biblii hebrajskiej „Prorocy późniejsi" składają się z „Proroków wielkich" (Iz, Jr, Ez) i „12 proroków mniejszych".
Trzeba zauważyć, że poza wymienianymi tu księgami prorockimi, w innych księgach Starego Testamentu znajdziemy jeszcze inne prorockie historie, jak choćby obszerny cykl Eliasza i Elizeusza w Księgach Królewskich (1 Krl 17-2 Krl 13; por. Samuel, Gad, Natan 1-2 Sm; i inni), a nawet historię pogańskiego proroka Balaama (Lb 22-24).
Księgi prorockie dotyczą różnych okresów czasu. Najstarsze sięgają VIII w., kiedy to w obu częściach rozbitego królestwa działali Amos czy Ozeasz. Czas od VIII do V/IV w. jest okresem działalności tzw. proroków klasycznych. Później głos proroków milknie. Dzieli się proroków na przedwygnaniowych i powygnaniowych (w odniesieniu do niewoli babilońskiej 586/7-538). Ostatnimi prorokami (IV w.) są Joel i autor drugiej części Księgi Zachariasza zwanej przez biblistów Deuterozachariaszem (Za 9-14). Oczywiście taki podział nie bierze pod uwagę Księgi Daniela powstałej w II w. przed Chr. i reprezentującej okres hellenistyczny.
Księgi prorockie posiadają swe charakterystyczne cechy jako dzieła literackie. Zasadniczo możemy powiedzieć, że składają się one z mów prorockich zgrupowanych według określonego klucza (tematycznego, chronologicznego) oraz z wątków narracyjnych. Mowy związane są z misją proroka jako sługi Słowa i pośrednika między Bogiem a ludźmi, natomiast narracje dotyczą powierzenia misji prorokowi, powołania, perypetii związanych z wypełnieniem Bożego posłania (np. opowiadania o powołaniu por. Iz 6; Jr 1; przeciwnościach w wypełnianiu misji por. Am 7,10-13, Jr 26,8-24; 28; 37-38). W większości ksiąg mowy dominują nad narracjami, ale są wyjątki. W Księdze Ezechiela, proroka niewoli babilońskiej, przeważają narracje, podobnie jak w deuterokanonicznej Księdze Barucha. Odrębny charakter mają Księga Jonasza, która zbliżona jest do opowiadania dydaktycznego oraz, nie mieszcząca się pod wielu względami w zbiorze proroków Księga Daniela, która posiada część narracyjną i część apokaliptyczną. Treścią mów prorockich są wezwania do nawrócenia, wierności i gorliwości, krytyka postępowania Izraelitów, ostrzeżenia przed Bożą karą oraz obietnice odnowy i błogosławieństwa. W te ostatnie wpisują się obietnice mesjańskie. Charakterystycznymi dla mów prorockich formami literackimi są napomnienia, wizje, zapowiedzi, mowy oskarżycielskie^[13].
Historia powstawania ksiąg prorockich została już przedstawiana. Wśród proroków byli prorocy piszący jak zapewne Izajasz, tacy, którzy dyktowali swe mowy, jak Jeremiasz (por. Jr 36) oraz ci, którzy przetrwanie swych mów i czynów zawdzięczają swoim uczniom. Uczniowie, zwani „synami prorockimi", przechowywali pamięć o mowach wygłoszonych przez ich mistrza i dali początek ustanej tradycji poprzedzającej spisanie mów. Istotną rolę owego ustnego etapu w historii ksiąg prorockich, potwierdzają literackie właściwości tych ksiąg. Rytmiczne, poetyckie mowy i formuły świadczą o częstym powtarzaniu prorockiej lekcji. Tematyczne zbiory mów w księgach prorockich wskazują na najprostszy proces zbierania i spisywania tego, co prorok wypowiadał. Warto dodać, że gdy zapowiedzi proroka się spełniały - czasem dopiero po śmierci Bożego męża - wówczas zaczynano go czcić, spisywać i przechowywać spisane świadectwa jego nauki.


Księgi mądrościowe

Do szeroko rozumianej tradycji mądrościowej zaliczyć można wiele ksiąg, także te dydaktyczne. Mówi się, że mądrościowe tradycje rozwijały się w Izraelu „w cieniu prawa i proroków". Istotnie, religię żydowską od czasów niewoli babilońskiej zdominowało prawo Mojżeszowe z jego rozbudowaną wykładnią (tzw. tora ustana). Ale podobnie jak nauczanie proroków z ich oczekiwaniami mesjańskiej odnowy królestwa, tak i tradycja mądrościowa z jej specyficznym spojrzeniem na życie i relację człowieka do Boga, wpłynęły znacząco na kształt judaizmu. Niektóre księgi Starego Testamentu - nie tylko te stricte mądrościowe - wykazują pewne cechy tradycji sapiencjalnych, co świadczy o wpływach tych późnych tradycji na wiele ksiąg biblijnych^[14].
Do najważniejszych ksiąg wyrażających tradycje mądrościowe w Izraelu należą protokanoniczne księgi Przysłów, Hioba, Koheleta^[15] (czyli Eklezjastesa wg nazewnictwa łacińskiej Wulgaty), a także Księga Pieśni nad pieśniami, której ostateczna redakcja nastąpiła właśnie w duchu mądrościowym. W ramach greckich (deuterokanonicznych) ksiąg dodać trzeba jeszcze księgi Mądrości i Syracha^[16] (czyli Eklezjastyka wg Wulgaty).
Księgi te nie mają charakteru historycznego, choć autorzy niektóre z nich osadzają w historycznych realiach życia narodu, bądź konfrontują z ogólnie rozumianą historią Izraela. W Księdze Syracha oprócz rozważanych tajemnic mądrości, rad dotyczących postępowania w życiu, znajdziemy także rozbudowany tekst tytułowany dzisiaj jako „pochwała ojców". Zawiera on chronologiczny przegląd wielkich postaci Izraela i ich czynów, począwszy od sprawiedliwych: Henocha, Noego i Abrahama, poprzez dalszych patriarchów, Mojżesza, przywódców narodu, proroków, królów, arcykapłanów (Syr 44-50). Księga Mądrości zawiera refleksje nad życiem człowieka, sprawiedliwego i grzesznego, pochwałę mądrości, ale także „dzieje mądrości" -jej udział w wydarzeniach z historii narodu (Mdr 10-19).
Księga Przysłów jest zbiorem pouczeń dotyczących postępowania w życiu. Dominują w niej dwa gatunki literackie: krótkie, często dwuwersowe przysłowia, oraz tak zwane nauki mędrców. Te nauki zebrane są w zbiory wiązane tradycyjnie z osobą określonego z imienia mędrca i nauczyciela (por. Prz 22,17nn; 24,23; 25,1; 30,1; 31,1). Interesujący w swej wymowie jest poemat o dzielnej niewieście kończący całą księgę.
Księgi Hioba, Koheleta i Pieśni nad pieśniami nie są jedynie zbiorem różnych pouczeń i refleksji jak omówione wyżej utwory. Występuje w nich temat wiodący (cierpienie sprawiedliwego, marność ludzkiego życia, wartość oblubieńczej miłości) i kluczowe postacie (Hiob, Kohelet, a w Pieśni nad pieśniami: Ona - Szulamitka i On - Salomon). Ponadto w Księdze Hioba występuje fabuła. Krótkie części narracyjne (Hi 1-2 oraz 41,7-16), które tworzą literackie ramy całej księgi, przedstawiają historię próby, jakiej poddany zostaje człowiek sprawiedliwy. Część centralną tworzą długie dysputy, a raczej monologi Hioba i jego przyjaciół. Całość określana jest jako poemat filozoficzno-religijny. Księga Pieśni nad pieśniami wydaje się być dramatem. Jest bardzo dynamiczna, zawiera poetyckie monologi, w których głos zabierają na zmianę oblubienica i oblubieniec. Występuje nawet chór córek jerozolimskich. Jednak egzegeci są dziś zgodni co do tego, że księga reprezentuje lirykę^[17], a skomponowana została w oparciu o pieśni weselne. Księga Koheleta jest długim monologiem, świadectwem życiowych poszukiwań mędrca, który dzieli się wątpliwościami i wnioskami, do jakich doprowadziły go obserwacje relacji społecznych i doświadczenia własnego życia.