Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Mogą odnosić się do melodii - np. na melodię „Śmierć syna" (Ps 9), czy „Łania o świcie" (Ps 22), albo do autora przypisywanego psalmom - np. Dawida, Asafa, Etana. Nierzadko nagłówki nawiązują do okoliczności związanych z treścią utworu (np. ucieczka Dawida przed Absalomem - Ps 3 i 63; por. 7; 34; 51; 52; 56; 57; 59; 60; 142). Pojedyncze psalmy zawierają także informacje liturgiczne, dotyczące święta lub dnia, w którym psalm był recytowany czy śpiewany - np. na uroczystość dedykacji świątyni (Ps 30)^[24].
Psałterz wiązano z osobą Dawida, podobnie jak Pięcioksiąg wiąże się z osobą Mojżesza, a księgi mądrościowe z Salomonem. Stąd pochodzi tradycyjna nazwa Psałterz Dawida. Księgi Samuela świadczą o tym, że Dawid miał zdolności muzyczne i poetyckie, uspakajał grą na instrumencie nerwowego króla Saula (por. 1 Sm 16,15-23), tańczył w uniesieniu przed Arką Przymierza (por. 2 Sm 6,14-16), a po śmierci przyjaciela ułożył pieśń żałobną (por. 2 Sm 1,17-27). Nazwano go nawet „śpiewakiem psalmów Izraela" (2 Sm 23,1). Oczywiście Dawid nie był i nie mógł być autorem wszystkich psalmów.
Analiza literackiej redakcji Psałterza odsłania dwa etapy jego formowania. Pierwszy z nich polegał na opracowaniu w jednej księdze (zwoju) ośmiu mniejszych zbiorów psalmów (np. Zbiór Asafa, Zbiór synów Koracha, Psalmy pielgrzymie, Hallel). Zbiory te najwyraźniej były opracowane ze względu na gatunek. Drugi polegał na wprowadzeniu podziału całego Psałterza na pięć sekcji (1-41; 42-72, 73-89, 90-106, 107-150). Taki podział jest odwzorowaniem struktury Pięcioksięgu, który stał się dla religijnego Żyda niejako „wzorcowym" zbiorem Biblii^[25]. Podział ten jest stary i odzwierciedla zaawansowany już proces opracowywania Psałterza jako całości. Psałterz formował się przez wiele wieków a ostatecznie opracowany i zamknięty został ok. III-II w. przed Chr.


Przypisy

^[1] Termin hebrajski tora oznacza prawo, naukę.
^[2] Zob. A. TRONINA, Prawo i sądownictwo, w: Życie społeczne w Biblii, red. G. Witaszek, Lublin 1997, s. 133-147.
^[3] Przegląd badań i dyskusję na temat źródeł Pięcioksięgu i jego powstania przedstawiają T. BRZEGOWY, Kompozycja Pięcioksięgu według Johna van Setersa, Analecta Cracoviensia 33 (2001) s. 325-355; J. LEMAŃSKI, Pięcioksiąg dzisiaj, Kielce 2002, s. 68-149.
^[4] M. NOTH, Ueberlieferungsgeschichtliche Studien, Halle 1943. Nazwa „dzieło deteronomistyczne" wiąże się z Księgą Powtórzonego Prawa - łac. Deuteronomium - która sama nie należy do dzieła, ale stanowi klucz do jego interpretacji.
^[5] Biblia hebrajska zawiera trzy zbiory pism: Prawo, Prorocy i Pisma. Prorocy dzielą się na Pierwszych (Wcześniejszych) i Późniejszych. Prorocy Pierwsi to księgi historyczne (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl), Prorocy Późniejsi to właściwe księgi prorockie.
^[6] Zob. T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, s. 22nn.
^[7] Por. tamże, s. 14-17.
^[8] Więcej na temat dzieła deuteronomistycznego i jego interpretacji teologicznej zob. T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, Tarnów 1996, s. 11-26; E. WUERTHWEIN, Studien zum Deuteronomistischen Geschichtswerk (ZAW 227), Berlin - New York 1994.
^[9] T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu dz. cyt, s. 11-13, 24.
^[10] T. BRZEGOWY, Księgi historyczne Starego Testamentu, dz. cyt., s. 146.
^[11]Machabeusz to przydomek Matatiasza, jednego z powstańców. Przydomek stosowano także do jego braci.
^[12]Powstały w związku z tym synoptyczne zestawienia tekstu Ksiąg Machabejskich. Zob. Grecko-łacińsko-polska synopsa Pierwszej i Drugiej Księgi Machabejskiej, S. GĄDECKI, Warszawa 2002.
^[13] Formy literackie w księgach prorockich szerzej omówiono w punkcie pt. Gatunki i formy literackie w ST.
^[14] Zob. D. MORGAN, Wisdom in the Old Testament Traditions, Atlanta 1981.
^[15] W tradycji żydowskiej mamy inny układ ksiąg określanych jako mądrościowe bądź dydaktyczne. W trzecim zbiorze kanonu Biblii hebrajskiej, czyli w Pismach, zawarty jest mniejszy zbiór tzw. „Pięć Zwojów" (hebr. chamesz megillot), do których należą księgi Pnp, Rt, Lm, Koh, Est. Poszczególne księgi są odczytywane w synagogach z okazji różnych świąt żydowskich (święto Purim, pamiątka zburzenia świątyni, święto Paschy, święto szałasów, święto Tygodni); por. W. TYLOCH, Dzieje ksiąg Starego Testamentu, Warszawa 1985, s. 306.
^[16] Księga Syracha powstała w języku hebrajskim, jednak przetrwała w wersji greckiego przekładu.
^[17]Por. J. WARZECHA, Miłość potężna jak śmierć. Pieśń nad Pieśniami, w: Pieśni Izraela. Pieśń nad Pieśniami, Psalmy, Lamentacje (Wprowadzenie w myśl i wezwanie ksiąg biblijnych 7), A. Struś, J. Warzecha, J. Frankowski, Warszawa 1988, s. 157-158.
^[18] Historyczne tło powstańczych walk prześladowanego narodu tłumaczyłby fakt gloryfikacji w Księdze Judyty podstępnego zabójstwa wroga przez Judytę.
^[19]Czasem nawet reprezentuje trzeci zbiór kanonu Biblii hebrajskiej, czyli Pisma. Por. Łk 24,44b:
Musi się wypełnić wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach. Jezus odwołuje się do trzech zbiorów pisma Biblii hebrajskiej: Pięcioksięgu (Prawo), Proroków i Pism (których największą księgą była Księga Psalmów).
^[20]Różnice w numeracji psalmów w Biblii hebrajskiej i w Septuagincie wynikają z łączenia bądź rozdzielania następujących psalmów: 9-10 (BH) = 9 (LXX); 114-115 (BH) = 113 (LXX); 116 (BH) = 114-115 (LXX); 147 (BH) = 146-147 (LXX). W konsekwencji następują też przesunięcia w numeracji innych psalmów: 11-113 (BH) = 10-112 (LXX); 117-146 (BH) = 116-145 (LXX). Pierwsze osiem psalmów i trzy ostatnie mają zgodną numerację w BH i w LXX. Ps 151 w Septuagincie nie ma swojego odpowiednika w BH.
^[21] Szeroką dyskusję na temat datacji psalmów przedstawił Stanisław Łach. Zob. S. ŁACH, Księga Psalmów. Wstęp - przekład z oryginału - komentarz - ekskursy (Pismo Święte Starego Testamentu, t. VII, cz. 2), Poznań 1990, s. 68-73.
^[22] Zob. T. BRZEGOWY, Psałterz i Księga Lamentacji, Tarnów 2003, s. 71-72.
^[23] A. TRONINA, Teologia Psalmów (Jak rozumieć Pismo święte 8), Lublin 1996, s. 21-22.
^[24] Por. T. BRZEGOWY, Psałterz i Księga Lamentacji, dz. cyt, s. 28-31.
^[25] Taki sam zabieg redakcyjny znajdziemy w nowotestamentalnej Ewangelii Mateusza. Na jej strukturę także wpłynął Pięcioksiąg.