Księgi i redakcyjne bloki Starego Testamentu

Na Biblię składają się pojedyncze księgi. Jednak niektóre z nich wykazują wyraźny związek z innymi. Istnieją bloki ksiąg, które tworzą redakcyjne całości, takie jak Pięcioksiąg, wiązany z Mojżeszem, dzieło deuteronomistyczne czy dzieło kronikarskie. Podobnie Księga Psalmów jest zbiorem różnorodnych utworów poetyckich, pochodzących z różnych okresów czasu. Jest to jeszcze jeden element ukazujący złożoność ksiąg biblijnych oraz ich wewnętrzny związek i wzajemne zależności w ramach Biblii jako całości. W dalszej części opracowania przedstawione zostanie krótkie omówienie kolejnych zbiorów ksiąg biblijnych, które łączy bądź wspólne opracowanie bądź literacki charakter (np. księgi o charakterze mądrościowym albo prorockim).


Pięcioksiąg

Pięcioksiąg Mojżesza nazywany jest przez Żydów Torą^[1] lub Prawem, ponieważ zawiera duże bloki prawnych tradycji^[2] wiązanych z Mojżeszem i z przymierzem synajskim. Składają się na niego pierwsze biblijne księgi: Księga Rodzaju zwana czasem z łaciny Księgą Genesis lub Księgą Początków, Księga Wyjścia zwana Exodusem, Księga Kapłańska, Księga Liczb i Księga Powtórzonego Prawa czyli Deuteronomium.
Swą treścią Pięcioksiąg obejmuje czas od stworzenia czyli początku świata i początku czasu do śmierci Mojżesza u granic ziemi obiecanej (Kanaanu), do której Izraelici zmierzają po wyjściu z niewoli egipskiej i zawarciu przymierza z Bogiem na Górze Synaj, zwanej też wg innej tradycji Górą Horeb. Księga Wyjścia relacjonuje historie wyzwolenia Izraela przez Boga z Egiptu i zawarcia z Bogiem przymierza, na mocy którego Izrael otrzymał status „narodu wybranego" przez Boga. Księga Liczb przedstawia wędrówkę Izraela po pustyni i próby wierności, którym Boży naród nie sprostał. Księga Powtórzonego Prawa jest wielką mową-kazaniem Mojżesza, kierowaną do narodu, który przygotowuje się do wejścia do obiecanej przez Boga ziemi. Słowa Mojżesza przypominają wielkie dzieła Boga, przymierze oraz prawa i zawierają liczne wezwania do podjęcia osobistego wyboru i trwania w nim. Księga Kapłańska zawiera liczne tradycje prawne, zwłaszcza prawo kultyczne. Zbiorów praw, nakazów i instrukcji nie zawiera jedynie pierwsza księga, Księga Rodzaju. Różni się ona w swej formie od pozostałych ksiąg Pięcioksięgu, składa się z dwóch części: tzw. prehistorii albo metahistorii biblijnej oraz z historii patriarchów. Ta ostatnia bazuje na bardzo starych ustnych przekazach dotyczących „ojców narodu". Wiele jest w niej folkloru. Odwołuje się ona do Bożego wezwania skierowanego do kolejnych patriarchów: Abrahama, Izaaka i Jakuba i do składanych im Bożych obietnic. Dotyczą one zwłaszcza licznego potomstwa i ziemi, stanowiąc podstawę przyszłego wielkiego i silnego narodu. Obietnice przedstawiane są w kontekście Bożych przymierzy wiążących i zobowiązujących obie strony: Boga i przyszły naród izraelski. Dzieje patriarchów znajdują swój epilog w mądrościowej historii sprawiedliwego Józefa, syna Jakuba-Izraela. Józef odrzucony przez braci stał się z Bożą pomocą zarządcą Egiptu i wybawcą także dla swej izraelskiej rodziny, którą w czasie suszy i głodu sprowadził do urodzajnej egipskiej ziemi Goszen. To stąd po upływie kilkuset lat Mojżesz wyprowadzi wykorzystywany przez późniejszych faraonów, liczny już naród izraelski.
Prehistoria biblijna - poprzedzająca historię patriarchów - ma nieco inny charakter. Łączy ona historyczny (w swych źródłach) przekaz o patriarchach dających początek ludowi Izraela, z początkiem wszystkiego: początkiem świata, przyrody i człowieka, z początkiem grzechu i cierpienia, z początkiem rolnictwa i rzemiosła. Prehistoria ma charakter teologicznej refleksji, w której, znane z innych starożytnych kultur literackie motywy, jak chociażby bratobójstwo czy potop, posłużyły, w ich specyficznej biblijnej interpretacji, do wyrażenia treści oryginalnych, refleksji mądrościowych nad początkiem i sensem wszystkiego.
Pięcioksiąg przypisywany jest tradycyjnie Mojżeszowi. Oczywistym jest jednak, że nie mógł on być autorem ksiąg w ich obecnym (kanonicznym) kształcie. Treści ksiąg opierają się na tradycjach wiązanych z postacią Mojżesza jako przywódcy, Bożego wybrańca i prawodawcy. Badania literackie Pięcioksięgu wskazywały na kilka odrębnych literacko źródeł-dokumentów, na bazie których zredagowano całość. Tzw. klasyczna teoria źródeł wskazuje na cztery takie źródła-dokumenty (J, E, D, P). Później została ona poddana krytyce, w ramach której proponowano różne wersje tej teorii, z mniejszą lub większą ilością źródeł, z odmienną ich datacją i autorstwem^[3]. Bibliści zgodni są dzisiaj co do tego, że tekst Pięcioksięgu zawiera części odrębne literacko, co wskazuje na pracę wielu autorów. Interesującym jest też, że te pięć ksiąg tworzących pewną całość, łączy się z kolejnym blokiem ksiąg, jakim jest tzw. historia deuteronomistyczna (Joz, Sdz, 1-2 Sm, 1-2 Krl). Obydwa bloki były intensywnie opracowywane w niewoli babilońskiej, kiedy to naród, a właściwie jego reszta przeżywała traumę upadku i niemalże unicestwienia. Obydwa bloki redakcyjne noszą znamiona interpretacji wypływającej z doświadczeń tamtych czasów.


Historia deuteronomistyczna

Określenie historia deuteronomistyczna^[4] odnosi się do sześciu kolejnych ksiąg następujących po Pięcioksięgu i kontynuujących dzieje Izraela. W Biblii hebrajskiej omawiany blok ksiąg stanowi osobny zbiór, który w tradycji żydowskiej nosi nazwę: Prorocy Wcześniejsi (Pierwsi)^[5]. Natomiast w kanonie chrześcijańskim, opartym w dużej mierze na greckiej Septuagincie, nie są one oddzielone. Umieszczono po nich kolejne księgi o charakterze historycznym, a między Księgą Sędziów i Jozuego włączono dydaktyczną Księgę Rut, ponieważ jej fabuła wiąże się z czasami sędziów.
Dzieło deuteronomistyczne obejmuje okres biblijnej historii Izraela od podboju ziemi obiecanej czyli Kanaanu pod wodzą Jozuego (prawdopodobnie w XIII w.), do jej utraty w wyniku podbicia i zniszczenia przez Babilończyków oraz deportacji części ludu do kraju najeźdźcy (w VI w.). Między wydarzeniami zajęcia Kanaanu a jego utratą, przedstawiana historia Izraela prowadzi poprzez okres charyzmatycznych sędziów, dowodzących walkami w czasach zagrożenia plemion izraelskich, przez krótki czas zjednoczonego królestwa rządzonego przez Saula, Dawida i Salomona, poprzez długi czas królestwa podzielonego na Północ (Izrael) i Południe (Juda), aż do upadku obydwu - najpierw północnego królestwa podbitego przez Asyrię, potem południowego, zajętego przez Babilończyków. Ramy całej tej historii nie są przypadkowe. Zdradzają one myśl szkoły deuteronomistycznej stojącej za tym opracowaniem. Cała historia została zinterpretowana i wyjaśniona w odniesieniu do Przymierza Synajskiego. Przedstawiane dzieje Izraela, od zdobycia ziemi, poprzez rozwój królestwa, jego świetność aż po podział, powolną destrukcję i prawie unicestwienie, jest zarazem historią obietnic Bożych niezawodnie spełnionych, ale potem w wyniku uporczywej niewierności Izraelitów, utraconych. W tej religijnej interpretacji dziejów narodu widać schemat oceny: powodzenie, błogosławieństwo przychodzą w ślad za wiernością, natomiast wydarzenia dramatyczne, zniszczenie, najazdy, nieszczęścia nawiedzają naród w następstwie jego niewierności wobec Boga i Jego przymierza. Dzieło deuteronomistyczne jako całość nie jest literacko jednolite. Odrębne cechy wykazują Księga Jozuego i Księga Sędziów, jednak w całym bloku sześciu ksiąg można dostrzec charakterystyczne elementy wspólnego opracowania, które świadczą, że dzieło to redaktor deuteronomistyczny traktował jako całość. Poza wymownymi ramami całej historii (od zdobycia ziemi obiecanej do jej utraty) dzieło zawiera wiążące całość wielkie mowy (por. Joz 1; 12; 23; 1 Sm 12; 1 Krl 8; 2 Krl 17,7nn)^[6] przypominające jakie są owoce wierności albo niewierności Bogu i Przymierzu, a także powtarzające się oceny władców izraelskich (np. 2 Krl 8,18-19.27; 14,24; 15,3-4.9.18.24.28.34-35; 16,2-4) i narodu podkreślające ich niewierności polegające na kulcie obcych bóstw.