Religia Izraela (fragment)

Najstarszym świadectwem chronologicznie pewnym na ten temat jest pochodzący z początków II wieku p.n.e. fragment Mądrości Syracha 24,23: „Tym wszystkim jest księga przymierza Boga Najwyższego, Prawo, które dał nam Mojżesz". Ta opinia zaważyła na późniejszym przekonaniu wyznawco w judaizmu i chrześcijaństwa, czemu między innymi dali wyraz autorzy chrześcijańscy w Nowym Testamencie, pismach powstałych w drugiej połowie I i na początku II wieku n.e.
Natomiast najstarsi prorocy Izraela (VIII-VII w. p.n.e.), którzy pozostawili po sobie dziedzictwo literackie, choć często odwołują się do dawnych praw związanych z przymierzem synajskim opisywanym w Pięcioksięgu, nigdy nie mówią o ich mojżeszowym pochodzeniu, co bez wątpienia wzmocniłoby siłę argumentacji za jego autorstwem Tory. Jeszcze bardziej zaskakuje fakt, że za wyjątkiem Mi 6,4, nie wspominają oni w ogóle Mojżesza. Postrzeganie Mojżesza jako autora Pięcioksięgu widoczne jest dopiero w IV-II wieku p.n.e., w czasie, kiedy upowszechnia się w literaturze żydowskiej zjawisko pseudepigrafii. Powstające nowe utwory literackie przypisuje się wówczas znanym postaciom biblijnym w celu wykazania, iż wiele nowych praw i zwyczajów krzepnącego od niespełna dwustu lat judaizmu pochodzi ze znacznie starszych tradycji, sięgających początków Izraela. Ta pseudoarchaiczna literatura miała utrwalać i legitymizować poczynania środowisk kapłańskich, kształtujących instytucję młodej, rozproszonej, jeszcze mało zintegrowanej po wygnaniu babilońskim wspólnoty wyznawców judaizmu.
Od XVIII wieku próbowano wyjaśnić liczne zjawiska literackie dostrzeżone w Pięcioksięgu, świadczące o jego niespójności. Obecnie, korzystając z pogłębionej znajomości starożytnego Bliskiego Wschodu, zwłaszcza jego literatur, które weszły do skarbca światowego wraz z odkryciem tabliczek z Ugarit (Ras-Szamra), Tell el-Amarna, Mari, Nuzi, Ebla, „świat Biblii" odsłonił się z większym swym kontekstem religijnym, kulturowym, politycznym i gospodarczym. Izrael ujawniał swe powiązania z dziejami i kulturą sąsiednich narodów, od których niemało zapożyczył, zwłaszcza w dziedzinie prawa, zachowując jednocześnie to, co było jego własnym doświadczeniem religijnym, wpływającym na kształtowanie się jego wierzeń i etosu oraz instytucji religijnych, społecznych i państwowych.
Także lepiej rozpoznane zostały formy literackie funkcjonujące na starożytnym Bliskim Wschodzie, o których wiedzę wykorzystano do analiz Pięcioksięgu. O tych wszystkich uwarunkowaniach historyczno-literackich nie mogli wiedzieć wcześniejsi historycy religii i badacze Biblii, ponieważ literatury starożytne i mitologie dopiero teraz, i to stopniowo, odsłaniają swoje tajemnice, każąc przedzierać się przez swe meandry i dostrzegać w mitach nie tylko rezultaty wyobraźni twórczej anonimowych autorów, lecz także wartości historyczne. Było to możliwe poprzez odkrywanie wydarzeń oraz sytuacji religijnych i społecznych, które towarzyszyły powstaniu i przekazywaniu poszczególnych jednostek literackich aż po ich ostateczną redakcję.
Ten nowy nurt badań biblistycznych związany jest zwłaszcza z wybitnym biblistą początku XX wieku Hermanem Gunkelem. On to zastosował do studiów nad Torą metodę gatunków literackich. Polega ona na poszukiwaniu dla poszczególnych jednostek literackich kontekstu środowiskowego: społecznego, psychologicznego i historycznego. Dopiero po jego ustaleniu można określić strukturę, cel i sens danej jednostki, ponieważ jej myśl jest najściślej związana z życiem, jako uzasadnienie pewnych instytucji czy zwyczajów albo jako reakcja na pojawiające się w społeczności tendencje, albo też jako ewolucja dawniejszych idei. Dążąc do tego celu -jak uważał Gunkel - należy pracować na szerokim materiale literackim, wykraczającym poza literaturę Izraela. Mając taką bazę źródłową, można było odnaleźć specyficzne dla starożytności gatunki literackie, którymi posługiwali się między innymi hagiografowie hebrajscy, i wiązać je z konkretnym okresem w dziejach Izraela, co jednocześnie pozwala je datować. Nie traci się jednocześnie z pola widzenia ich związków z myślą i innymi literaturami starożytnego Bliskiego Wschodu.
Gunkel swymi badaniami zwrócił uwagę również na etap ustnego przekazu tradycji, którym dotąd się nie zajmowano. Funkcjonował on powszechnie na Bliskim Wschodzie, zanim utrwalano na piśmie daną jednostkę. Za jego sugestią poszli uczeni skandynawscy, gruntownie badając przedliterackie etapy powstawania Tory. To pozwoliło zaproponować hipotezę o obecności w Pięcioksięgu różnych warstw, tj. cykli tradycji, które - jak wykazali - posiadają niemałą wartość historyczną. Z czasem małe tradycje narracyjne były łączone w większe, rozpoznawalne w obecnym tekście Tory. Doprowadziło to ich do wniosku, że nawet późno spisany tekst literacki może być nośnikiem niezwykle starych tradycji przechowywanych pieczołowicie, między innymi przy sanktuariach związanych z kultem i liturgią. Do takich późno spisanych utworów zaliczono księgi Wyjścia, Kapłańską i Liczb. Mimo że powstały one dopiero po wygnaniu babilońskim, odkryto, że zawierają o wiele wcześniejsze tradycje.
Wielu uczonych skłania się obecnie do hipotezy, że u podstaw jednostek literackich łączonych z czasem w cykle narracyjne znajduje się jedna wielka epopeja narodowa ustnie skompilowana w formie poetyckiej przez izraelskich bardów, towarzysząca odnawianiu przymierza w przedmonarchicznym Izraelu (do XI w. p.n.e.). Na jej bazie rozwijały się w różnych ośrodkach, zwłaszcza przy sanktuariach izraelskich, tradycje składające się później na Pięcioksiąg.
Pierwsze całościowe przedstawienie historii Izraela przypadłoby na około 690 rok p.n.e. i miało miejsce w Jerozolimie. Pod wpływem proroków Amosa, Ozeasza i Izajasza spisano wówczas dzieło będące odpowiedzią na upadek królestwa północnego (722 p.n.e.), zwane przez biblistów „historią jerozolimską". Znajduje ono odbicie w obecnym Pięcioksięgu w bloku od 12 rozdziału Księgi Rodzaju do końca Księgi Liczb. W czasie wygnania babilońskiego w środowiskach prorocko-kapłańskich do tego dzieła zostały dołączone cykle opowiadań o początkach ludzkości oraz istniejąca wcześniej samodzielnie Księga Przymierza (Wj 20, 22-23, 33). W ten sposób powstała tzw. „wygnaniowa historia jerozolimska" (Rdz 2,4a-Lb).