Samarytanizm - ogólna charakterystyka

5.4. Samarytanizm i Samaria w Ewangelii Jana

5.4.1. Kwestia hipotezy samarytańskiej

Pewna grupa uczonych jest przeświadczona o tym, że Ewangelia Jana została napisana dla Samarytan^[122]. Jedna frakcja poszukiwała punktów kontaktu teologii samarytańskiej z Janową. Np. J. Bowman punkty styczne z teologią samarytańską dostrzega w teologii światła i w preegzystencji Chrystusa (Prolog) na wzór preegzystencji Mojżesza^[123]. Otóż. teologia światła w Ewangelii Jana ma odmienny i osobliwy charakter, po drugie - w Prologu nie ma mowy o preegzystencji Chrystusa.
Z kolei R.E. Brown dowodził, że 4. rozdział Ewangelii Jana jest świadectwem na wejście Samarytan do Janowej wspólnoty, co zaowocowało tzw. odgórną chrystologią^[124]. Ta hipoteza, chociaż jest owocem nadmiernej spekulacji, zyskała uznanie ze strony wielu wpływowych egzegetów. Przeciwko niej świadczy fakt, że reprezentatywny tekst 4,1-42 nie jest żadnym dowodem^[125] na istnienie tzw. odgórnej chrystologii, przeciwnie - jest dowodem na obecność tzw. oddolnej chrystologii. Do dziedziny spekulacji zależy również zaliczyć próbę identyfikacji na podstawie 4. rozdz. Ewangelii Jana różnych grup społecznych: grup chrzcielnych, samarytańskich chrześcijan, Samarytan^[126].
Pomimo krytycznego odniesienia się do hipotezy osadzenia Ewangelii Jana w samarytanizmie^[127], jest ona nadal podtrzymywana. Wspiera ją miedz}- innymi M.-J. Boismard^[128]. Czyni to na podstawie nowej interpretacji J 1,19-2,5. Kluczowym dla niego jest wiersz 1,45 ewoluujący w 1,49. W w. 1,45 Filip rekomenduje Natanaelowi Jezusa słowami: Znaleźliśmy tego, o który napisał Mojżesz w Torze i prorocy, Jezusa syna Józefa, Tego z Nazaretu. Dialog, który wytworzył się między Jezusem a Natanaelem. skutkuje wyznaniem tego ostatniego: Ty jesteś Synem Boga, Ty jesteś królem Izraela. W tradycji rabinicznej Mesjasz jako syn Józefa miał zostać zabity, spełniając tym zarazem proroctwo Za 12,10, które zaaplikowano do śmierci Jezusa w J 19,37 (jest to jedyne miejsce w NT, gdzie cytuje się to proroctwo).
Autor dopatruje się w Ewangelii nawiązania do teologii samarytańskiej, w której dwie postacie dzierżyły wyjątkową pozycję: Mojżesz i Józef; Mojżesz jako prototypiczny prorok a Józef jako prototypiczny król. Przez pryzmat tej teologii sportretowano, jego zdaniem, Jezusa w Ewangelii Jana. Jezus jest Prorokiem, o którym napisał Mojżesz w Pwt 18,18-19^[129] (jest to tekst kluczowy dla eschatologii i mesjanizmu Samarytan^[130], ale dziwnie nie znalazł wśród rabinów większego zainteresowania^[131]) i Jezus jest królem jako syn Józefa. Wyrażenie syn Józefa w odniesieniu do Jezusa autor bierze w podwójnym sensie: naturalnym i analogicznym. W sensie analogicznym Jezus jest synem Józefa tak, jak w nomenklaturze judaistycznej jest On synem Dawida^[132]. Co sądzić o powabności tej hipotezy? Obecność w Ewangelii Jana pewnych elementów teologii starożytnego judaizmu istotnych również dla samarytanizmu nie jest jeszcze wystarczającą podstawą do upowszechniania hipotezy o Samarytanach jako jej adresatach.

5.4.2. Obecność motywów samarytańskich w Ewangelii Jana

W Ewangelii Jana znajduje się kilka miejsc, które rzeczywiście prowokują pytania o obecność i rolę kwestii samarytańskiej. Przegląda je na nowo J. Zangenberg^[133]. Tekst 3,22-30 ma, w opinii pewnych uczonych, raportować o grupach chrzcielnych działających w Samarii. Był to teren chrzcielnej posługi Jana Chrzciciela. Punkt oparcia dla tej identyfikacji leży - nawet jeśli nadal trudno zlokalizować miejscowość Ainon - w Salem, które sytuuje się w pobliżu Sychem^[134].
W wierszu 8,48 Ioudaioi wytoczyli Jezusów zarzuty najcięższego kalibru: Czy nie słusznie mówimy, że jesteś Samarytaninem i masz demona? Niektórzy traktują obydwa epitety jako tautologię, co nie jest słuszne. Zaskakuje fakt, że Jezus zaprzecza tylko drugiemu pomówieniu, zarzutowi posiadania demona^[135]. Zarzut posiadania demona pochodzić ma z arsenału środków żydowskiej polemiki wymierzonej w fałszywych proroków, a ten fakt dokumentuje również J. Flawiusz^[136].
Samarytan dostrzega się w J 10,16 pod metaforą inne owce (obok chrześcijan lub Greków)^[137]. Kompozycja o dobrym pasterzu wydaje się być na pierwszym miejscu aluzją do przesłania proroka Ezechiela 34,22nn; 37,15nn, który wieści ponowną jedność Judy i Izraela^[138].
W 11,54 zanotowano: Odtąd Jezus już nie chodził otwarcie wśród Ioudaioi, ale odszedł stamtąd do krainy w pobliżu pustyni, do miasteczka Efraim, i tam przebywał z uczniami. Efraim nie oznacza tu regionu na pomoc od Jerozolimy znanego z Biblii (Pwt 34,2; Joz 17,15: 19,50; 20,7; Iz 7,2.5.8.9.17; Jer 18,20). Należy je zidentyfikować z miastem Afairema z czasów machabejskich (w oparciu o 1 Mch 11,34 i J. Flawiusza, Dawne dzieje 13,127n; Wojna 4,551). Dzisiaj sytuuje się to miejsce 20 km na północ od Jerozolimy na wzgórzu zwanym w języku arabskim Et-Tabiyibeh. Znajduje się ono blisko terenu pustynnego^[139] . Zdaniem E.D. Freed'a nazwa Efraim odnotowana w NT tylko przez Jana pokazuje wysiłki autora czwartej Ewangelii, który zmierza do wykazania, że Jezus jest wypełnieniem nadziei Izraela na połączenie w jedno Żydów i Samarytan, którzy są potomkami szczepów Efraima i Manassesa^[140].

5.4.3. Wniosek

Czy te i inne miejsca Ewangelii Jana są ewidentnym dowodem na istnienie samarytańskiego wpływu na jej autora?^[141] Obecność w Ewangelii Jana kwestii samarytańskiej jest poniekąd rzeczą naturalną, uwarunkowaną sytuacją etniczno-religijną Palestyny, posłannictwem Jezusa i misją pierwotnego chrześcijaństwa oraz horyzontem teologicznym Ewangelisty.
Janowa Ewangelia odzwierciedla perspektywę ogólno-palestyńską, a nie partykularno-judejską^[142]. Uwidacznia się to szczególnie w jej początkowych rozdziałach. W rozdziałach 3-4 wyeksplikowany został pozytywny stosunek trzech systemów kulturowo-religijnych do kwestii Jezusa jako Mesjasza: faryzejskiego i instytucjonalnego judaizmu (reprezentuje go Nikodem), samarytanizmu (reprezentuje go Samarytanka), poganizmu (reprezentuje go basilicos - 4,46).
W czwartym rozdziale Ewangelii Jana z jednej strony ukazano systemowe stereotypy, utrudniające rozpoznanie Mesjasza w Jezusie, z drugiej - pewne dominanty teologii judaistycznej i samarytańskiej ułatwiające to zadanie.