Samarytanizm - ogólna charakterystyka

Przypisy:

^[1] Por. F. Dexinger, Samarytanie w nauce i historii, ACr 30-31 (1998-1999) 435-451, s. 437.
^[2] Por. J.K. Kim. Woman and Nation. An Intercontextual Reading of the Gospel of John from a Postcolonial Feminist Perspective, Boston - Leiden 2004, s. 103.
^[3] Por. J. Flawiusz, Dawne dzieje 11,346.
^[4]Zob. I. Hjelm, The Samańtans and Early Judaism, dz. cyt, s. 13-30.
^[5]Zob. jw., s. 30-41.
^[6]Zob. jw., s. 41-38

^[7]Zob. Rita Egger, Josephus Flavius und die Samaritaner. Freiburg 1986.
^[8]Por. I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism, dz. cyt.. s. 226n.
^[9]Por. jw., s. 48-51.
^[10]Por. jw., s. 52-61.
^[11] Zob. Samaritans and Jews. The Origins of Samaritanism Recansidered, Atlanta 1975, s. 13nn.
^[12]Por. S. Wypych, Samarytanie w ujęciu historycznym, geograficznym i religijnym, RBL 58/3 (2005) 165-179, s. 165. Encyclopaedia Judaica zauważa, że hebrajska nazwa szomronim (שומרונים) z 2 Krl 17,29 oznacza raczej Samarian niż Samarytan. Z kolei Samarytanie nie używają jej wcale. Oni nazywają siebie szamerim (שמרים) - tj. strażnicy prawdy. Por. tamże, hasło: Samaritans, t. 14,727-758, s. 728.
^[13] Por. M. Delcor, Vom Sichem der hellenistischen Periode zum Sychar des Neuen Testaments, ZDPV 78 (1962) 34-48, s. 36.
^[14] Por J MacDonald, The Theology of the Samaritans, London 1964, s. 17.
^[15] Por. Samarytanie w nauce i historii, art cyt., s. 437n.
^[16] Por. .T.P. Meier, The Historical Jesus and the Historical Samaritans: What can be Said? , Bib 81 (2000) 202-232, s. 209.
^[17] J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 23.
^[18] Por. M. Theobald, Abraham - (Isaak -) Jakob. Israels Väter im Johannesevangelium, s. 158-184, w: Israel und seine Heilstraditionen im Johannesevangelium, (FS Johannes Beutler) , red. M. Labahn, K. Scholtissek, Angelika Strotmann, Paderbom - München -Wien-Zürich2004,s. 168.
^[19] Por. CK. Barrett, The Gospel according to S. John, London²1978, s. 231.
^[20] Tak D. A. Carson, The Gospel according to John, Grand Rapids 1991, s. 216
^[21] Samarytańska halacha “remained in full dialogue with the cacophony of halakic voices within Judaism" Cyt. H. Weiss, The Sabbath Among the Samaritans, JSJ 25 (1994) 252-273, s. 273.
^[22] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt, s. 26.
^[23] Por. jw., s, 24.
^[24] Zob A.D Crown, The Samaritan Diaspora, s. 195-217, w: The Samaritans, red. A Crown, Tübingen 1989.
^[25] Zob F. Bruneau, Les Israelites de Delos" et Juiverie Delierme, BCH 106 (1982) 465-504. Obecność diaspory w egipskiej Elefantynie w V w p.n.e. suponuje się na podstawie zapisów papirusowych, zob. R. White, hasło: Elephantine, s. 84-85, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.
^[26] Hipotezy rekonstrukcji wydarzeń, które doprowadziły do upadku Samarii i deportacji Samarytan zob. S. Wypych, Samarytanie…, art. cyt, s. 167-171. Zob też W. Chrostowski, „Nic nie zostało, jak tylko samo pokolenie Judy" (2 Krl 17,18b) Czy naprawdę? Zagląda Samarii i Królestwa Izraela oraz jej skutki, CT 68/1 (1998) 5-22, s. 6-9. Problem wkładu diaspory asyryjskiej w twórczość biblijną podejmuje w pionierskim dziele W. Chrostowski, Ogród Eden. Zapoznane świadectwo asyryjskiej diaspory, Warszawa 1996.
^[27] Por. S. Wypych, Samarytanie... , art. cyt., s. 172-173. Obecność obydwóch społeczności na terenie byłego imperium asyryjskiego potwierdza Jeremiasz 3,18.
^[28] Por. W. Chrostowski, „Nic nie została, jak tylko samo pokolenie Judy" (2 Krl 17,18b)..., art. cyt., s. 16nn.
^[29] Por. jw., s. 23. Świadectwa chrześcijańskie o Samarii, Samarytanach i samarytanizmie -sporządzone zasadniczo w językach: greckim, łacińskim, a poza tym w: syryjskim, gruzińskim, etiopskim, koptyjskim, arabskim - począwszy od Hegezypa a skończywszy na Nikiforze Kalistosie. trzynastowiecznym historyku bizantyńskim, zgromadził i skomentował R. Pummer, Early Christian Authors on Samaritans and Samaritanism. Texts, Translations and Commentary, Tübingen 2002.
^[30] Zob. N. Schur, History of the Samaritans, Frankfurt am Main 1989; M. Mor i inni, Samaritan History, s. 1-134, w: The Samaritans, dz. cyt.; AD. Crown, hasło: History, s. 123-128, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.; F. Dexinger, Samarytanie w nauce i historii, art. cyt., s. 442n.
^[31] Por. A. Lindemann, Samaria und Samaritaner im Neuen Testament, WuD 22 (1993) 51-76, s. 51.
^[32] Por A.D. Crown, hasło: Holon, s. 128, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.
^[33] Por. C.K. Barrett, The Gospel according to S. John, dz. cyt., s. 230n.
^[34] Por. B. Olsson. Structure and Meaning in the Fourth Gospel. A Text-Linguistic Analysis of John 2,1-11 and 4,1-42, Lund 1974, s. 153, nota 6.
^[35] Por. J. Flawiusz, Dawne dzieje 15,292.296n.
^[36] Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, red A Negev, przeł. Olga Zienkiewicz, Warszawa 2002, s. 388.
^[37] „Der Tempel von Sichem hat in den Anfängen der Amphiktyonie eine wesentliche Rolle gespielt, wenn auch nur für eine relativ kurze Zeit Er wurde schnell verdrängt durch andere Heiligtümer: Silo (1 Sm 1,3; Ri 21; Joz 18,1), Gilgal (1 Sm 11,15; 15,12;2 Sm 19,16), Bethel und Dan (1 Krl 12,29)". Cyt M. Delcor, Vom Sichem..., art. cyt, s. 34.
^[38] Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt.. s. 404
^[39] Cyt. jw., s. 404.
^[40] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 29.
^[41]Por.jw., s. 30.
^[42] Zob. A.D. Crown, hasło: Shechem, s. 217-219, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.
^[43] Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt., s. 158.
^[44] B. Olsson. Structure and Meaning in the Fourth Gospel, dz. cyt, s. 140.
^[45] Por. W Howard-Brook, Becoming Children of God. John 's Gospel and Radical Discipleship, Maryknoll 1994, s. 102.
^[46] Por. J. Barreto Betancort, Sicar-Siquen en Jn 4,5. Una clave de interpretacion del texto, FgNt 12 (1999) 89-106, s. 90 (m.Men 10.2).
^[47] Por J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien. dz. cyt., s. 100
^[48] Por. M. Delcor, Vom Sichem..., art. cyt.. s. 47n.
^[49] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 100; D.A. Carson, The Gospel according to John, dz cyt., s 217.
^[50] Por. C. Dietzfelbinger, Das Evangelium nach Johannes, t. 1(1-12). Zürich2001, s. 97
^[51] Por. B. Olsson, Structure and Meaning in the Fourth Gospel, dz. cyt., s. 142
^[52] H.-M. Schenke, Jakobsbrunnen – Josephsgrab - Sychar. Topographische Untersuchungen und Erwägungen in der Perspektive von Joh 4,5.6, ZDPV 84 (1968) 159-184. s. 82; J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 102.
^[53] Te elementy tworzą do dzisiaj credo garstki Samarytan, o czym informuje ich strona internetowa.
^[54] Por. R.G. Maccini, Reassessment of the Woman at the Well in John 4 in Light of the Samaritan Context JSNT 53 (1994) 35-46, s. 40.
^[55] Por. J. Bowman. The Fourth Gospel and the Samaritans, BJRL 40 (1958) 298-308, s. 298.
^[56] O samarytańskim Pięcioksięgu i jego stosunku do tekstu masoreckiego na gruncie języka polskiego pisze A. Tronina, Najstarsze tłumaczenia Pięcioksięgu, CT 69 (1999) 47-62.
^[57] Zob. I Hjelm, The Samaritans and Early Judaism,dz. cyt, s. 94-102.
^[58] Zob. P. Stenhouse, Samaritan Chronicles, s. 218-265, w. The Samaritans, dz cyt.
^[59] Zob. A Tal, The Samaritan Targum of the Pentateuch. A Critical Edition, t. 1-3, Tel Aviv 1980-1983.
^[60] Zob I.R.R Bóid, Principles of Samaritans Halachah, Leiden 1989; Tenże, The Samaritan Halachah, s. 624-649, w: The Samaritans, dz. cyt. Tradycja halachiczna łączy ich z rabinizmem, ale dzieli z saduceuszami czy esseńczykami
^[61] Zob Tibat Marqe. A Collection of Samaritan Midrashim, ed. Z. Ben- Hayyim, Jerusalem 1988.
^[62] Zob. A. Tal, The Liturgy, s. 450-462, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[63] Zob. Sylvia Powels, The Samaritan Calendar and the Roots of Samaritan Chronology, s. 691-742, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[64] Zob R Katz, Samaritan Music, s. 743-770, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[65] Por J Woźniak, Stan badań nad językami Samarytan, s. 459-474, w: Oto idę, red. W. Chrostowski, Warszawa 2005, s. 464nn.
^[66] Zob. Y. Magen, Samaritan Synagogues, NEAEHL 4 (1993) 1424-1427.
^[67] Zob. R Pummer, Samaritan Rituals and Customs, s. 650-690, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[68] Zob H. Weiss, The Sabbath Among the Samaritans, art. cyt.
^[69] Zob. H.G. Kippenberg. Garizim und Synagoge. Traditionsgeschichtliche Untersuchungen zur samaritanischen Religion der aramaischen Periode, Berlin 1971, s. 175nn.; J. Fossum, Sects and Movements, s. 293-389, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[70]O lokalizacji, znaczeniu i historii Gerizim zob. P.L. Stenhouse, hasło: Gerizim, s. 99-103, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.
^[71] Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt., s. 170.
^[72] Zob. R. T. Andersen, Mount Gerizim. Navel of the World, BA 43 (1980) 217-221
^[73] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 143.
^[74]Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt., s. 170.
^[75]Por. G.R. Beasley-Murray, John, Nashville,²1999, s. 61.
^[76]„Dt 27,11s reprend de facon asymetrique le rite de Dt 11,29b en associant la benediction et la melediction avec le Garizim et l’Ebal plus qu’avec le peuple. Les tribus qui benissent, celles reunies sous Josias, permettent de dater la redaction. En Dt 11,30 la difference est plus grande: les montagnes sont de simples symboles, a Gilgal, sur la route qui va de Jericho a «Jerusalem», ce qui elimine Sichem et souligne l'exclusion des Samaritains du Second Temple, dont Ag 2,10-14 donne le date. Les listes de tribus (Dt 27,11n) sont de forme premonarchique retravaillee, et le rite, simple, non yavhiste cfr. Dt 11,29b, peut meme etre pre-israelite, adopte lorsque les tribus formerent une ligue sous la conduite d'El, Dieu d’Israel, a Sichem (Gen 33,20)". Cyt. Sommaire art H. Seebass, Garizim und Ebal als Symbole von Segen und Fluch, Bib 63(1982) 22-31, s 31.
^[77] F. Dexinger uważa, że to rozszerzenie Dekalogu trzeba łączyć z wydarzeniami z czasów Jana Hyrkana i traktować jako dowód ostatecznej schizmy z Żydami, por Das Garizimgebot im Dekalog der Samaritaner, s. 111-133, w: Studien zum Pentateuch, red. G. Braulik, Wien 1977.
^[78] Por I Kalimi, Zion or Gerizim? The Association of Abraham and the Aqeda with Zion/Gerizirn in Jewish and Samaritan Sources, s 32-46, w: Samaritan Researches, t. 5, red. V. Morabito, A.D. Crown, Sydney 2000, s. 32.
^[79] Te przekonanie odzwierciedla Pseudo-Eupolemos, być może zhellenizowany Samarytanin, działający w n w. p.n.e Jego świadectwo cytuje Euzebiusz w Praeparatio Evangelica IX 17,17,4-6. Por. J. Zangenberg, ΣΑΜΑΡΕΙΑ, dz. cyt., s. 5.
^[80] Poświadcza to samarytańskie wierzenie J. Flawiusz, Dawne dzieje 18,85-87.
^[81] Cyt. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt, s. 170.
^[82] Zob. J.P. Meier, The Historical Jesus..., art. cyt., s 212. Za okresem perskim ma przemawiać fenicki styl dwóch całkowicie zachowanych kapitelów ze świątyni samarytańskiej na Gerizim, por. E. Stem, L Magen, Archaeological Evidence for the First Stage of the Samaritan Temple on Mount Gerizim, EJ 52 (2002) 49-57, s. 55
^[83] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s. 44.
^[84] Za tą lokalizacją opowiada się B. Schwank, Grabungen auf „diesem Berg" (Jon 4,20.21) , BiKi 47 (1992) 220-221, s. 220. Zob. przede wszystkim R. Pummer, hasło: Temple, s. 229-231, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt.
^[85] Tak sądzi R J. Buli, An Archeological Context for Understanding Joh 4,20, BA 38 (1975) 54-59, s. 56; Tenże, An Archaeological Footnote to «OurFathers Worshipped on This Mountain». John 4,20, NTS 23 (1976-1977)460-462.
^[86] Por. S. Schapdick, Auf dem Weg in den Konflikt, dz. cyt, s 199. Zob też R. Puminer. Samaritan Material Remains and Archaeology, s. 135-177, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[87] Por. Dawne dzieje 12,257nn. Zob. też C. Breytenbach, Zeus und Jupiter auf dem Zion und dem Berg Garizim. Die Hellenisierung und Romanisierung der Kultstätten des Höchsten, JSJ 28 (1997) 369-380. Autor podjął się próby wyjaśnienia etymologii ksenios - przydomka Zeusa, zob. tamże, s. 373-375.
^[88] Por. S. Schapdick, Auf dem Weg in den Konflikt, dz. cyt., s. 129.
^[89] Por. Encyklopedia archeologiczna Ziemi Świętej, dz. cyt., s. 170. W okresie bizantyńskim trwała nieustanna walka Samarytan z chrześcijanami. Cesarz Zenon wygnał Samarytan z Gerizim (w 486 r.) i zlecił budowę kościoła pod wezwaniem Marii Theotokos. Zburzony przez Samarytan przybytek Justynian kazał odbudować około 530 r. i zamknąć murem... Po zburzeniu tego zespołu podczas podboju arabskiego i po załamaniu się kalifatu Abbasydów Samarytanie odzyskali górę Gerizim. Nadal co roku obchodzą tu swoje święta Pesach, Szawuot i Sukot". Cyt. tamże, s. 170.
^[90] Por. T. Włodek, Samarytanie, WDr 24 (1996) 81-85, s. 84n.
^[91] Mesjańskie oczekiwanie Samarytan poświadcza Justyn Męczennik: „Żydzi zaś i Samarytanie, którzy posiadali Słowo Boga przekazane im przez proroków oczekiwali od zawsze Mesjasza...". Cyt. Pierwsza Apologia 53.4 za: Pierwsi apologeci greccy: Kwadratus, Arystydes z Aten, Aryston z Pelli, Justyn Męczennik, Tacjan Syryjczyk, Milcjades, Apolinary z Hierapolis, Teofil z Antiochii, Hermiasz, przekład, wstęp i komentarz L. Misiarczyk, Kraków 2004, s. 245.
^[92] Por. M. Baraniak, Mojżesz a Taheb Samarytan, s. 94-116. w: Oto idę. Księga pamiątkowa dla bp. prof. J.B. Szlagi w 65. rocznicę urodzin, red. W. Chrostowski. Warszawa 2005,s.11O.
^[93] F. Dexinger. Der Taheb. Ein „messianischer" Heilsbringer der Samaritaner, Kairos 27 (1985)1-41,s.2-3.
^[94] Trwa nadal debata czy doktrynę o Tahebie buduje Memar Marqah w jakimś odniesieniu do Pwt 18,15-19, zob. M.-J. Boismard, L'Evangile de Jean et les Samaritains. s. 86-96, w: Le Judeo-Christianisme dans tous ses etats. Actes du colloque de Jeruzalem 6-10 juillet 1998, red S.C. Mimoum, F.S. Jones, Paris 2001, s. 90.
^[95] F Dexinger, Die frühesten samaritanischen Belege der Taheb-Vorstellung. Kairos 26 (1984)224-252,8.226.
^[96] Zob F. Dexinger, Der Taheb, art. cyt., s. 33-36; Tenże, Samaritan Eschatology, s. 266-292, w: The Samaritans, dz. cyt.
^[97] Por. M. Baraniak, Prorok jak Mojżesz (Pwt 18,9-22). Hermeneutyka prawa o urzędzie proroka w Izraelu, Warszawa 2005, s. 339.
^[98] Por. F. Dexinger, Der Taheb, art. cyt., s. 11.
^[99] Por. F. Dexinger, Die frühesten samaritanischen Belege der Taheb-Vorstellung, art. cyt, s. 241.
^[100]Por.jw.,s. 225.
^[101] Por. F. Dexinger, Der Taheb, art. cyt., s. 2.
^[102] Por. jw., s. 6.
^[103] Por. F. Dexinger, Die frühesten samaritanischen Belege der Taheb-Vorstellung, art cyt. ,s.225; 227-238.
^[104] Por. F. Dexinger, Der Taheb, art. cyt., s. 8.
^[105] Por. M. Baraniak, Mojżesz a Taheb Samarytan, art. cyt., s. 110-114.
^[106] F. Dexinger, Der Taheb, art. cyt., s. 26-29. Pośrednie świadectwo o wierze samarytańskiej w proroka czasów ostatecznych i odnowiciela kultu przedkłada J. Flawiusz w Dawnych dziejach 18,85-87, gdzie raportuje o krwawym stanieniu przez Piłata buntowniczego zgromadzenia na górze Gerizim, do którego podżegał pewien samarytański oszust, żerujący na mesjańskich oczekiwaniach Samarytan.
^[107] F. Dexinger. Der Taheb, art. cyt., s. 12.
^[108] Antisamaritanische Polemik in jüdischen Schriften ans der intertestamentarischen Zeit, BZ 26 (1982) 224-242.
^[109] Por. jw, s. 242.
^[110]Por. R.G. Maccini Reassessment of the Woman at the Well... , art. cyt, s. 38-39.
^[111] Por. Die Mischna, Nidda, ed. G. Beer i inni, Berlin -New York 1980, s 66n.
^[112] J. Flawiusz uważa Samarytan za potomków Kutejczyków sprowadzonych przez. Asyryjczyków z krainy Kuta w Persji i osiedlonych w Samarii - w następstwie podboju Królestwa Północnego, por. Dawne dzieje 9,288-91, 10,184; 13,255n.
^[113] Por. I. Hjelm, The Samaritans and Early Judaism, dz. cyt, s. 104nn. L. Schiffman twierdzi, że: „The key to understanding this development in rabbinic thought is the dating ofthetexts". Cyt. hasło: Samaritans in Rabbinic Literature, s. 198-199, w: A Companion to Samaritan Studies, dz. cyt., s. 199.
^[114] Por. J.E. Botha, Jesus and the Samaritan Woman. A. Speech Act Reading of John 4,1-42, Leiden - New York - Kobenhaven - Koln 1991, s. 107.
^[115] The Samaritans in Tannaitic Halakhah, JQR 75 (1985) 323-350.
^[116] Zob. jw., zwłaszcza s. 349n.
^[117] Por J. Bowman, The Fourth Gospel and the Samaritans, art cyt, s. 299-301; G.S. Sloyan, The Samaritans in the New Testament, Hor 10 (1983) 7-21, s. 16; J P. Meier, The Historical Jesus..., art. cyt, s 219nn.
^[118] Por O Cullmann, Samarien und die Anfänge der christlicher Mission. Wer sind die άλλοι von Joh. 4,38? , s. 232-240, w: Tenże, Gesammelte Aufsätze und Vorträge 1925-1962, red. K. Fröhlich, Tübingen - Zurich 1966, s. 232n.
^[119] Por. jw., s. 233.
^[120] Por A Lindemann, Samaria und Samaritaner im Neuen Testament, art. cyt., s. 52n.
^[121] Zob C.H.H. Scobie, The Origins and Development of Samaritan Christianity, NTS 19 (1972/1973)390-414.
^[122] Por. J. Bowman, The Fourth Gospel and the Samaritans, art. cyt; W.A Meeks, The Prophet-King. Moses Traditions and the Johannine Christology, Leiden 1967, s. 250nn; G.W. Buchanan, The Samaritan Origin of the Gospel of John, s. 149-175, w: Religions an Antiquity. Essays in Memory of E.R. Goodenough, red. J. Neusner, Leiden 1968, s 163; E.D. Freed, Did John write his Gospel partly to win Samaritan Converts? , NovT 12 (1970)241-256.
^[123] J. Bowman, j w., s. 306-308.
^[124] Zob. The Community of the Beloved Disciple, New York 1979, s 36nn.
^[125] „Aufgrund unserer Analyse der joh Samarienperikopen haben sich vor allem keine Hinweise darauf ergeben, daß der Kontakt mit Samaritanem nach Joh 4,1-43 zur Ausbildung wesentlicher Elemente der johanneischen Christologie beigetragen hat" Cyt. J. Zangenberg, Frühes Christentimi in Samarien, dz. cyt., s. 223.
^[126] Np. J. Zangenberg utrzymuje, że Jan wie o istnieniu w Sychar innej grupy chrześcijan, egzystującej obok jego wspólnoty, por. jw., s. 173; 221n.
^[127] Studia, które ustalają ścisły związek między Ewangelią Jana a Samarytanami określił B Lindars jako spekulatywne, por. The Gospel of John, London 1972, s. 418. Zob. też J. Ashton, Understanding the Fourth Gospel, Oxford 1991, s. 294-299.
^[128] L 'Evangile de Jean et les Samaritains, art. cyt.
^[129] Obecność tego motywu w Ewangelii Jana tropi P. Trudinger, A Prophet Like Me (Deut.18,15). Jesus and Moses in St John's Gospel, Once Again, DRev 113 (1995) 193-195.
^[130] Por M. Baraniak, Mojżesz a Taheb Samarytan, art. cyt., s. 97-99. O jego znaczeniu dla samarytańskiej teologii świadczy fakt, że został on włączony w narrację Wj 20,21, referującą nadanie Prawa pod Synajem.
^[131] Cyt. M. Baraniak, Prorok jak Mojżesz (Pwt 18,9-22) , dz. cyt., s. 319.
^[132] Por. M.-J. Boismard, L 'Evangile de Jean et les Samaritains, art. cyt., s. 87nn.
^[133] Zob. Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt.
^[134] Zob. np. J. Murphy-O'Connor, John the Baptist and Jesus: History and Hypotheses, NTS 36 (1990) 359-374.
^[135] Por. G.S. Sloyan, The Samaritans in the New Testament, art. cyt., s. 17.
^[136] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz cyt., s. 199-201.
^[137] Por. jw., s. 211-213.
^[138] Por. J. Bowman, The Fourth Gospel and the Samaritans, art. cyt, s. 299-301.
^[139] Por. J. Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt, s 215n
^[140] Por. Did John write his Gospel partly to win Samaritan Converts? , art. cyt.. s. 242.
^[141] Tak sformułowała przed laty tezę Margaret Pamment, Is There Conwincing Evidence of Samaritan Influence on the Fourth Gospel, ZNW 73 (1982) 221-230.
^[142] Por. J Zangenberg, Frühes Christentum in Samarien, dz. cyt., s 226.