Kult w czasach międzytestamentalnych

5. Personel kultyczny

Właściwy personel kultyczny rozumiał samego siebie w całości jako ród Lewiego. Kapłani wywodzili się od Aarona, zaś bardziej znamieni­ci - od Sadoka, pierwszego arcykapłana w świątyni Salomona. Lewici zgodnie z funkcją dzielili się na właściwą służbę kultyczną w świątyni, która sprawowała pomocnicze funkcje kapłańskie i stale myślała o rozsze­rzeniu swych praw, oraz na straż czuwającą u bram, na muzyków bądź śpiewaków. Lewici byli czynni we wszystkich sferach administracyjnych, a nawet zajmowali się edukacją i to nie tylko dotyczącą dziedziny kulty cznej.
Odpowiednio do znaczenia świątyni, kapłani, a w węższej mierze także lewici, od czasów perskich cieszyli się uprzywilejowanym statusem społecznym, jednak nieustannie dochodziło do napięć między znakomity­mi, majętnymi rodzinami, a rodzinami uboższymi.
W hierarchicznej, a w pewnych rodzinach dziedzicznej strukturze urzę­dów regulowano sprawy wewnętrzne pod przewodem arcykapłana i jego zastępcy. Kapłani i lewici zdolni do służby kultycznej byli podzieleni na dwadzieścia cztery działy, zgodnie z kalendarzem księżycowo-słonecznym, oraz na dwadzieścia sześć, zgodnie z kalendarzem słonecznym. Wykonywali oni służbę dwa razy po tygodniu w ciągu roku. Do tego dochodziła rada świeckich wybierana na przemian według regionów (mTaanit IV, 1-4).


6. Liturgia świątynna

Zdumiewająco mało wiadomo o tekstach liturgicznych, którymi posłu­giwano się w świątyni, równolegle do składania ofiar lub przy ich składaniu. Chodziło przecież o kapłańską wiedzę zawodową, znaną poza świątynią tylko w tradycjach rodzinnych. Nieco tych tradycji zachowało się w drugorzędnych tekstach literackich w obrębie istniejącej literatury. Przy tym należy rozróżniać pomiędzy (a) okazjami liturgicznymi, (b) liturgicznymi grupami przeznaczonymi do pełnienia określonych funkcji i (c) tekstami przeznaczonymi dla świeckich uczestników i to częściowo przeznaczonymi do odczytywania przez nich samych, a częściowo tylko do słuchania. Kontakt z chórem lewitów i ze słuchaczami zapewniały kapłańskie sygnały dawane trąbkami (por. mSukkah V, 5), na które ucze­stnicy reagowali odpowiedziami i skłonami do ziemi.
Przy codziennych ofiarach - tamid śpiewacy lewiccy stali na podium na stopniach prowadzących do wieży znajdującej się pomiędzy dziedziń­cem Izraelitów (dziedzińcem dla kobiet) a dziedzińcem dla mężczyzn i śpiewali psalmy przeznaczone dla uczestników, według sygnałów dawa­nych trąbkami przez kapłanów stojących na podium znajdującym się na obrzeżu dziedzińca kapłańskiego. Rano śpiewano Ps 105, 1-15, a wieczo­rem Ps 96 (por. 1 Krn 16, 8-36). Poza tym regularnie śpiewano określone psalmy codzienne, które już wówczas interpretowano w odniesieniu do tygodnia stworzenia, a tym samym do odnośnych miejsc opowiadania o stworzeniu w Rdz 1, 1nn: w niedzielę (1 dzień tygodnia) - Ps 24, w poniedziałek - Ps 48, we wtorek - Ps 82, w środę - Ps 94, w czwartek - Ps 81, w piątek - Ps 93 i w szabat - Ps 92. Psalmy te znalazły swój dalszy żywot w liturgii synagogalnej, ponieważ nie dotyczyły dokonywa­nego przez kapłanów aktu kultycznego na ołtarzu, ale wiernych znajdują­cych się na zewnątrz na dziedzińcu. Raczej nie wiadomo, jakie błogosła­wieństwa i modlitwy, jako teksty towarzyszące samym rytom ofiarnym lub ich sprawowaniu, były w użytku w hekal (ofiar całopalnych, przygoto­wywania świeczników, zmiany chlebów pokładnych). Jeśli w tekstach rabinackich (mJoma) pominie się niektóre dane dotyczące modlitwy arcykapłańskiej w wielkim Dniu Pojednania, to wprawdzie przekazane są w nich wszelkiego rodzaju błogosławieństwa - przede wszystkim w teks­tach z Qumran - jednak prawie nigdy nie jest wymienione ich dokładne zastosowanie liturgiczne.
Zachowały się fragmenty z Qumran, które świadczą o istnieniu specjal­nych tekstów na dni tygodnia i na dni miesiąca, ale nie zaznaczono przy nich, kiedy, po co i przez kogo miałyby być stosowane.
Poza tym kapłani, lewici i grupy świeckich (ma'amadot), wypełniając swoje zadania mieli każdorazowo do odmawiania różne, zależne od okoliczności teksty. Należało do nich (aaronowe) błogosławieństwo ka­płańskie z Lb 6, 24-26 (por. mTamid VII, 1). Skierowane jest ono do uczestników i choć nie jest rytualnym tekstem towarzyszącym, to jednak z racji wypowiadania imienia Bożego miało szczególny charakter numino-tyczny. Poza świątynią stosunkowo wcześnie mogło ono mieć zastosowa­nie przy określonych okazjach publicznych, co wyjaśniałoby jego wczesne zakorzenienie również w liturgii synagogalnej.
Zdecydowanie wyłączną liturgię kapłańską spotykamy w Qumran, w śpiewach przeznaczonych na składanie całopalnych ofiar szabatowych podczas trzynastu szabatów kwartału rocznego (Qumran Szirot olat hashabbat). Zawierają one uroczysty, liturgiczny opis kultu niebieskiego i ziemskiego, zestawiając paralelnie aniołów i kapłanów, a więc stanowią swego rodzaju „inscenizację" kultu niebieskiego spełnianego przez ziem­skich kapłanów. Tekst ów ilustruje kapłańską świadomość i brak w nim jakiejkolwiek historiozbawczej wypowiedzi i jakiegokolwiek odniesienia do świeckich uczestników. W Starym Testamencie istnieją przepracowane fragmenty o charakterze późnoliturgicznym, a ich pochodzenie z liturgii świątynnej jest sporne. Prawdopodobnie pomimo wygnania można zakła­dać ciągłość tradycji kultycznej i przyjąć, że takie miejsca jak Ez 3, 12, a przede wszystkim Trishagion Iz 6, 3 nieprzypadkowo miały tak silne oddziaływanie historyczno-liturgiczne.
To, co ze wskazówek pochodzących z epoki świątynnej pozostało jesz­cze w tradycji i liturgii rabinackiej, dotyczy najczęściej momentów z wyraźnym udziałem ludu. Przykładem mogą być podobne do litanii teks­ty „hoszana" towarzyszące rytuałowi czerpania wody ostatniego dnia święta Sukkot, śpiewanie psalmów - Hallel (Ps 113-118) w wieczór Paschy oraz zasadnicza struktura liturgii pokutnej i postnej. Chociaż dzięki wiadomościom pochodzącym od Józefa Flawiusza i tekstom rabinackim możliwa jest rekonstrukcja przebiegu jednego dnia kultycznego w świątyni, to jednak nie dotyczy to tekstów towarzyszących kultowi.
Dla personelu kultycznego pełniącego służbę istniały odrębne zarządze­nia. W Tamid V, 1 opisane jest nabożeństwo, które posługujący kapłani powinni odprawić rankiem na początku służby. Składały się nań: wstępne błogosławieństwo, Dekalog, Szema Izrael oraz trzy dalsze błogo­sławieństwa. Ważnym pomostem do późniejszej tradycji synagogalnej było nabożeństwo stanowych ugrupowań ludzi świeckich (ma'amadot). Pod­czas swej służby przy świątyni mieli oni własny porządek nabożeństw na każdy dzień tygodnia, z czytaniami z Rdz 1,1- 2,1, związany z lewickimi „psalmami codziennymi". W pozostałym czasie odbywali w swych miejscach rodzinnych zebrania modlitewne w czasie analogicznym do czasu odprawiania kultu w świątyni. Miało to miejsce najpierw w Judei, a po 135 r. po Chr - w Galilei.
Jeszcze wiele wieków po zburzeniu świątyni pielęgnowano te nabożeń­stwa przeznaczone dla grup kapłańskich oraz przedstawicieli świeckich, ponieważ spodziewano się odbudowy świątyni.