Zarys teologii św. Jana

c. Kościół i sakramenty

Tak chrystologia, jak i soteriologia prowadzi do rzeczywistości, którą jest Kościół. W Kościele bowiem objawia się Chrystus jako Posłany przez Ojca, w Kościele rów­nież Chrystus spełnia swe zbawcze posłannictwo. Kościół natomiast siebie, a tym samym Chrystusa, najwyraźniej ukazuje w sakramentach. Stąd należy mówić razem o Kościele i o sakramentach.

1) Kościół

BIBLIOGRAFIA
F. Gryglewicz, Dwie Janowe metafory o Kościele, w: J. Szlaga (red.), Kościół w świetle Biblii, Lublin 1984, 135-149.

Choć u Jana nie ma wyrazu „Kościół" (ἐκκλησία), podobnie jak w Mk i Łk, to jednak doktryna o Kościele znajduje się w jego pismach. Wynika z nich, że Jezus utworzył nową społeczność, której ośrodkiem jest On sam, udzielający swej misji wybranym przez siebie Apostołom, a wśród nich szczególnym prymatem obdarza­jący Piotra.
Nowa społeczność powstaje od samego początku, gdyż od początku wezwani przez Jezusa ludzie stanowią odrębną grupę (J 1, 31-35; 2, 1-11; 6, 67. 70n; 20,24). Są to uczniowie lub Dwunastu. Jan nie nazywał ich nigdy Apostołami, jak często to czynił Paweł oraz autor Dziejów Apostolskich, rzadko natomiast Synoptycy. Owych Dwunastu oraz tych, którzy jednoczą się z nimi przez wiarę w Chrystusa, z reguły przeciwstawia się Żydom. Ci ostatni podkreślają własną wyższość jako przynależni do narodu wybranego, gdyż sądzą, że wynika to z ich przynależności do rodu Abrahama (J 8, 33. 39. 53. 56), tymczasem „oni mają ojca diabła" (J 8, 44). Prawdziwym potomstwem Abrahama jest nowy naród wybrany, który jest potom­stwem Bożym (J 1, 11-13; 8, 39) i który jest związany z Chrystusem. Obrazy za­czerpnięte ze Starego Testamentu podkreślają ten związek, mówiąc o nowej świątyni (J 2, 21), o wężu miedzianym (J 3, 14), o mannie z nieba (J 6, 32n. 49n), o wodzie żywej (J 7, 37) i o światłości oświecającej człowieka (J 8, 12). Jezus więc jako Oblu­bieniec dokonuje zaślubin mesjańskich z nowym narodem Bożym (J 3, 29n), jest Pasterzem nowej trzody Bożej, gdyż kieruje nią i wokół siebie jednoczy (J 10, 16; 11, 52), a także oddaje za nią swe życie (J 10, 1-18), jest wreszcie prawdziwie żywym i ożywiającym Szczepem Winnym (J 15, 16n), w którym nowa społeczność jako latorośle przyniesie owoce, na które Bóg czeka (J 15, 1-17).
Jezus jest ośrodkiem nowej społeczności i ją wokół siebie skupia. Już obraz Baranka Bożego gładzącego grzech świata (J l, 29) ukazał Jezusa jako nowego ba­ranka paschalnego wybawiającego nowy lud Boży z niewoli grzechu (J 8, 32; 1 J 3, 8) i pośrednika Nowego Przymierza (J 1, 17), gdyż przez swą ofiarę dokonał zjednocze­nia wszystkich ludzi (J 3, 14; 10, 16; 11, 51; 12, 32). Przynależność więc do Chrystusa oznacza posiadanie osobistego kontaktu z Nim, który jest drogą, życiem, prawdą i bramą (J 10, 9), przez którą wstępuje się do Ojca (14, 6-9; 12, 45). Ojciec bowiem dokonuje zjednoczenia ludzi z Chrystusem (J 6, 4), czyniąc to poprzez specyficzną moc jednoczącą, którą jest Duch Święty - działający w sakramentach (J 3, 4-6), będący podstawą nowego kultu (J 4, 24) i apostolatu. Ta sama miłość, która jedno­czy Ojca z Synem, jednoczy wiernych z Chrystusem (J 4, 34; 6, 28n; 14,21-23; 1 J 3, 24) i sprawia, że wierni uczestniczą w żywej jedności Ojca, Syna i Ducha Świętego (J 14, 20; 15, 1-7; 17, 23. 26).
Misję jednoczenia całej ludzkości z Chrystusem Jezus powierzył wybranym przez siebie Apostołom. Oni, w łączności z działaniem Ducha Świętego, mają dawać świadectwo o Chrystusie (J 15,27) i kontynuować Jego zbawcze posłannictwo (J 15, 26n; 17, 20; 20, 21). Aby mogli urzeczywistnić tę misję, Ojciec powierza im swoje słowo, a Syn modli się za nich, by byli ustrzeżeni przed złem (J 17, 15. 18). Stąd też skuteczność działania apostolskiego nie zależy od poszczególnej akcji indy­widualnej Apostoła, lecz od wspólnotowego zjednoczenia z Chrystusem.
Piotr, jeden z Dwunastu, został widzialnym pasterzem nowej społeczności Chry­stusa (J 21, 15-17) tak dalece, że autorytet Piotra jest autorytetem Chrystusa. Obraz pasterza i trzody ukazuje widzialną społeczność Kościoła, która stanowi jedność organiczną, duchową, posiadającą jednak widzialne struktury i widzialną władzę. Piotr i Apostołowie, posiadający władzę od Chrystusa, w wykonywaniu jej są je­dynie sługami, którzy na wzór Jezusa mają usługiwać swym podopiecznym (J 13, 1-17). Wierni natomiast, zjednoczeni wokół Piotra i Apostołów, wiodą życie inne od reszty ludzi (J 15, 18-21; 16,20), gdyż stanowią głęboką jedność dzięki Bożemu życiu, które ich ożywia, i odznaczają się posłuszeństwem oraz miłością (J 10, 16).

2) Sakramenty

Eklezjologiczna treść, spotykana szczególnie w czwartej Ewangelii, jawi się rów­nież w treści sakramentalnej, która znajduje się w tej Ewangelii. Ewangelia Jana nie podaje - jak to czynią Synoptycy - nakazu chrzczenia, nie podaje też słów ustanowienia Eucharystii. Jest natomiast widoczna zasada sa­kramentalna opierająca się na podstawowej myśli, że pojawienie się Syna Bożego w człowieczeństwie jest objawieniem niewidzialnego bóstwa. Jeżeli więc Słowo stało się ciałem, to ciało stało się narzędziem bóstwa, gdyż dzięki ciału bóstwo staje się widzialne. Z tego konkretnego i historycznego faktu powstaje pojęcie sakramen­tu - Logos będący człowiekiem i działający na ziemi przekazuje wewnętrzną moc ożywiającą tym wszystkim czynom, których dokonuje pośród ludzi. Na tej podsta­wie można powiedzieć, że Słowo będące człowiekiem jest uzewnętrznieniem niewi­dzialnego i zbawiającego ludzi bóstwa, że Chrystus jest sakramentem, że każdy Jego czyn jest aktualizacją sakramentu, tzn. każdy czyn można interpretować jako znak sakramentalny, który wolno łączyć z jednym ze znanych nam sakramentów lub z sakramentami w ogólności. Może dlatego właśnie w Ewangelii Jana mało jest bezpośrednich powiązań czynów Jezusa z poszczególnymi sakramentami. Nie ulega jednak wątpliwości, że w rozmowie z Nikodemem (3, 1-21) istnieje wyraźny związek ze chrztem, że w katechezie w Kafarnaum (rozdz. 6) Jezus podaje szerokie poucze­nie o Eucharystii, że można mówić o pedagogii chrzcielnej zawartej w rozmowie z Samarytanką (4, 1-30) oraz w scenie uzdrowienia niewidomego od urodzenia (9, 1-39), gdyż w obydwu perykopach mówi się o wodzie, która jest w sposób ta­jemniczy skuteczna. Samarytance Chrystus mówi o wodzie żywej (4, 10), która zdolna jest przekształcić człowieka i obdarzyć go życiem wiecznym (4, 14). W póź­niejszym nauczaniu Jezus wskaże na jej wewnętrzną energię, której źródłem jest Duch Święty (7, 38n). W perykopie o niewidomym od urodzenia Jezus podkreśla, że On jest światłem, które jest życiem wiecznym. Wymowna jest nazwa źródła, w którym niewidomy ma się obmyć: Posłany. Jest to niewątpliwa aluzja do zbawcze­go i sakramentalnego charakteru posłannictwa Syna Bożego. Aluzję do sakramentu chrztu należy też widzieć w geście umycia nóg Apostołom („wykąpany... cały jest czysty" - 13, 10). Trzeba również w fakcie wypłynięcia krwi i wody z przebitego boku Jezusa (19, 34) dostrzec aluzję do chrztu i Eucharystii. Wyraźnie jest wzmian­kowany sakrament pokuty w opisie spotkania Zmartwychwstałego z Apostołami (20, 22-23), gdzie w symbolu tchnienia obdarzającego Duchem Świętym jest ukaza­na prawda o przekazaniu władzy odpuszczania grzechów. Dopatrywanie się aluzji do poszczególnych sakramentów w innych wydarzeniach nie jest tak uzasadnione. Nie jest więc pewne, czy można widzieć związek perykopy o namaszczeniu w Betanii (12, 1-11) z sakramentem namaszczenia chorych, albo w alegorii o szczepie winnym i latoroślach widzieć katechezę eucharystyczną, lub sakrament małżeństwa wiązać z cudem w Kanie Galilejskiej, a sakrament chrztu lub Eucharystii z oczyszczeniem świątyni (2, 13-22), w uzdrowieniu zaś chromego nad sadzawką Betesda (5, 1-18) lub we wskrzeszeniu Łazarza, (rozdz. 11) upatrywać związek z sakramentem chrztu.
Znamienne jest to, że w czwartej Ewangelii Jan Chrzciciel nie konfrontuje swego chrztu ze chrztem sprawowanym przez Chrystusa, lecz z samym Chrystusem: „Ja chrzczę wodą, ale pośród was stoi Ten, którego wy nie znacie" (1, 26n). Chrzciciel dalej wyjaśnia, że Jezus jest nowym barankiem paschalnym (1, 29), który - pełen Ducha Świętego (1, 32n) - oczyści ludzkość z grzechu i ją uświęci. Początkiem oczyszczenia - powiedział później Ewangelista - jest chwalebny krzyż (7, 38n).