Zarys teologii św. Jana

Tak więc Jan Chrzciciel niewystarczalności swego rytu oczyszczającego przeciwsta­wia obfitość łaski płynącej z Chrystusa - w Nim, Słowie wcielonym, umarłym i zmartwychwstałym, nowy chrzest ma swój początek i skuteczność zbawczą. Ta zasada dotycząca chrztu odnosi się również do wszystkich innych sakramentów. Sakramenty więc przedłużają człowieczeństwo Chrystusa, które stało się narzędziem, dzięki któremu wydarzenia zbawcze dokonane przez Syna Bożego napełniają nas obfitością łaski. Stąd też istnieje głęboka analogia między sakramentami i cudami Jezusa. Przy cudach człowieczeństwo Chrystusa było narzędziem bóstwa, gdyż człowieczeństwo objawiało i aktualizowało nadejście królestwa Bożego. W sakra­mentach natomiast objawiającą rolę człowieczeństwa Jezusowego spełniają ryty, które na skutek swej łączności naturalnej z duchową rzeczywistością (np. zanurze­nie w wodzie jest znakiem duchowego obmycia i napojeniem Duchem Świętym) pozwalają dostrzec działalność zbawczą Chrystusa. Cuda w życiu ziemskim Jezusa uprzedzały wielkie objawienie dokonane przez Niego na Kalwarii, sakramenty zaś w Kościele przedłużają to objawienie aż do końca świata. Tak więc sakramenty są uzupełnieniem Bożego objawienia. W nich bowiem, sprawowanych przez Kościół, objawia się ciągle Chrystus uwielbiony i ukazuje zbawczą miłość Bożą.

d. Mistyka i etyka

Współcześnie używane terminy - mistyka i etyka, nie spotykane jeszcze w pi­smach NT - wskazują na udzielanie się Boga człowiekowi, na Jego jednoczenie się ze swym stworzeniem oraz na odpowiedź człowieka wobec Boga. Racją i źródłem Bożego udzielania się człowiekowi jest miłość. Ona też jest racją i fundamentalną zasadą odpowiedzi człowieka na miłość Boga, gdyż wykazuje, że człowiek zobowią­zany jest dać odpowiedź Bogu właśnie poprzez miłość. Miłość więc jest podstawą mistyki i etyki, a Jan jest apostołem miłości.
Po uwzględnieniu terminologii dotyczącej miłości rozpatrzymy zagadnienie mi­łości Ojca do Syna i do ludzi, miłości Syna do Ojca i do ludzi, miłości chrześcijanina do Ojca, Chrystusa i do braci, a na końcu spróbujemy określić miejsce wiary w mi­styce miłości.

1) Terminologia

Zauważamy, że w czwartej Ewangelii występuje 40 razy czasownik ἀγάπᾶν (w Mt 7 razy, w Mk 6 razy, w Łk 10 razy), 7 razy rzeczownik ἀγάπη (w Mt i w Łk 1 raz), w listach Jana czasownik występuje 25 razy, a rzeczownik 20 razy. Ponadto w listach występuje 7 razy imiesłów ἀγάπητός, którego nie ma w Ewangelii, w Ewan­gelii natomiast spotykamy 15 razy czasownik φιλεῖν (w Mt 5 razy, w Mk 1 raz, w Łk 2 razy), a nie ma go w listach.
Czasownik φιλεῖν w grece klasycznej ma szerokie zastosowanie, gdyż oznacza. miłość w wielorakim znaczeniu - od miłości wina do miłości ludzi i to najbardziej szlachetnej, bo przyjaźni. Czasownik ten zawsze ma charakter etyczny, suponuje pewną bliskość, wspólnotę myśli i życia, podkreśla równość i stąd miłość nim okre­ślana charakteryzuje się respektem, życzliwością, upodobaniem, zaufaniem i wspa­niałomyślnością.
Czasownik ἀγάπᾶν mniej akcentuje czynnik uczuciowy, choć oznacza życzliwość, serdeczność, szczodrość, rozrzutność darów i łask. Jest to, jak pouczał Arystoteles, miłość matki do dzieci: lubi dawać, nade wszystko dawać siebie samą i tu znajduje własną szczęśliwość. Oznacza również wdzięczność za otrzymane łaski i dary oraz za wyrazy życzliwości. Jest to więc miłość wdzięczności. W przeciwieństwie do φιλεῖν czasownik ten nie zakłada równości, lecz odnosi się przede wszystkim do tych, którzy znajdują się na innym poziomie niż sam kochający.
Wszystko, co dotyczy obydwóch czasowników, odnosi się do związanej z nimi formy rzeczownikowej (ἀγάπη) oraz imiesłowowej (ἀγάπητός).

2) Miłość Ojca do Syna i do ludzi

Jan przypisuje miłość przede wszystkim Bogu Ojcu. On ją objawia przez to, że „wszystko dał" Synowi (J 3, 35), że uczynił Go podmiotem wszelkiej mocy zbawczej, że jest przy Nim w działaniu (J 5, 20), w ofiarowaniu (J 10, 17), w posłuszeństwie (J 15, 10). Miłość Ojca sprawiła, że Jednorodzony Syn zstąpił na ziemię (J 1,14.18; 3,16.18). Zauważmy, że określenie „Jednorodzony" wskazuje na serdeczne umiło­wanie, jakim Ojciec obdarza swego Syna. Ojciec jest związany z Synem wzajemnym poznaniem (J 10, 15), które nie jest tylko spekulatywną kontemplacją, lecz osobową miłością Poznającego i Poznawanego.
Poza miłością, jaką Ojciec darzy Syna, istnieje w Ojcu miłość do ludzi. Tę miłość również Ojciec przekazał Synowi (J 3, 16n; 1 J 4, 9), ustanawiając Go od początku świata Zbawicielem ludzi (J 5, 20; 17, 23-26).
Jednorodzony Syn jako Odkupiciel objawia ludziom miłość Ojca tak wobec Syna jak i wobec ludzkości. Ukazuje się ona jako wola i chęć zbawienia wszystkich ludzi (J 17, 24), a więc miłość bezinteresowna. Stąd też Bóg jest nazwany miłością (1 J 4, 8-16). Określenie to nie jest definicją Boga, lecz ukazuje Jego stosunek do ludzi. Miłość Boża jest więc nadobfitością, która w sposób wolny daje się ludziom za pośrednictwem Syna, który jako wcielone Słowo dołącza posłuszeństwo i ofiarę (J 10, 17; 15, 10).

3) Miłość Syna do Ojca i do ludzi

Miłość, jaką Syn darzy Ojca, jest dodatkowym światłem ukazującym charakte­rystyczne cechy miłości Ojca. Jak miłość Ojca kieruje się ku Synowi w funkcji zba­wiania ludzi, tak w tej samej funkcji zbawczej miłość Syna kieruje się ku Ojcu. O miłości Syna do Ojca świadczą słowa: „Niech świat się dowie, że Ja miłuję Ojca i że tak czynię, jak mi Ojciec nakazał" (J 14, 31). Ponadto cała Ewangelia o tym świadczy: Jezus jest całkowicie posłuszny Ojcu, ponieważ Go miłuje, a cała dzia­łalność Chrystusa jest jedynie wypełnieniem planu Ojca (4, 34; por. 17, 4). Stąd też Ojciec jest nazwany Posyłającym – ὀ πέμψας (1,33; 4,34...). Imiesłów ten, wystę­pujący w Ewangelii 23 razy, podkreśla całkowitą zależność Jezusa od Ojca oraz poucza, że Syn jest wykonawcą zbawczego planu Ojca i w ten sposób poświęca się dla chwały Ojca. Jest to więc miłość, która jest całkowitym posłuszeństwem ukazu­jącym nieprzymuszone zjednoczenie woli, które łączy się z całkowitą abnegacją i bezinteresownością.
Przymioty miłości Syna do Ojca znajdują się też w miłości Jezusa do ludzi. Alegoria o dobrym pasterzu (J 10, 16), a także obraz światła świecącego w ciemno­ściach (J 1,5) ukazują jak miłość Jezusa jest dynamiczna i ujawnia się w wydaniu siebie na całkowitą ofiarę zobrazowaną symbolem ziarna pszenicznego wrzuconego w ziemię (J 12, 24). Miłość ta jest światłem, prawdą, życiem, jedynym zbawieniem człowieka. Jest też uniwersalna, jak wskazują na to: alegoria o dobrym pasterzu oraz wypowiedzi Chrystusa ukazujące Go jako Zbawiciela wszystkich ludzi (J 3, 15; 4,42; 9,5-38; 11,25; 14,6).
Z pewnością można powiedzieć, że miłości Jezusa towarzyszą uczucia ludzkie. Przecież miłości do Łazarza (J 11, 36), do umiłowanego ucznia (J 20, 2), do wszyst­kich Apostołów (J 13, 34; 15, 9-12) nie można sobie wyobrazić bez uczucia miłości. Podobnie, mówiąc o całkowitym oddaniu się Jezusa na ofiarę, nie można widzieć tego faktu w chłodnym związaniu się Jego z ludźmi, lecz trzeba go dostrzegać w bo­gactwie wielkiej serdeczności i czułości dobrego pasterza, który nawet płacze nad śmiercią przyjaciela (J 11, 35).