Kanon Pisma Świętego niekatolickich Kościołów chrześcijańskich

Aby mieć pełny obraz dziejów kanonu biblijnego warto, choćby w sposób bardzo pobieżny, zapoznać się, jakie księgi Pisma św. uznają za święte i kanoniczne dzisiejsze Kościoły: prawosławny grecki, cerkiew rosyjska, niekatolicki Kościół sy­ryjski, koptyjski, etiopski i ormiański oraz Kościoły protestanckie. Przyjęty bo­wiem przez nie i używany kanon Ksiąg św. jest wymownym świadectwem nauki Kościoła katolickiego zanim zerwały one łączność z Rzymem.

1. PRAWOSŁAWNY KOŚCIÓŁ GRECKI

Co do kanonu Ksiąg św. NT nie ma różnicy między nauką katolicką, a prawo­sławną grecką. Natomiast w odniesieniu do ST nie wszyscy w Kościele prawosław­nym greckim uznają księgi deuterokanoniczne za natchnione. Od VI aż do XVII w. panowała pod tym względem jednomyślność z rzymskim Kościołem katolickim z nielicznymi tylko wyjątkami. Dopiero kontakt z nauką protestancką i to poprzez prawosławną cerkiew rosyjską przyniósł w tym względzie zmianę przekonań. Tak więc w r. 1633 Cyryl Lukaris, patriarcha Konstantynopola, zarażony nauką J. Kal­wina, rzekomo w oparciu o postanowienia synodu w Laodycei (ok. 360) odrzucił księgi deuterokanoniczne, jako apokryfy. Patriarcha ten został potępiony przez trzy kolejne synody: w Konstantynopolu w r. 1638, w Iassy w r. 1642 oraz w Je­rozolimie w r. 1672. Od połowy jednak XVIII w. pod wpływem Cerkwi rosyjskiej, ulegającej wpływom szkół protestanckich wielu teologów prawosławnego Kościoła greckiego zaczęło również odrzucać księgi deuterokanoniczne ST. Dziś sprawę na­tchnienia i kanoniczności tych Ksiąg św. pozostawia się własnej opinii teologów. Toteż wielu z nich owe księgi Pisma św. uważa formalnie za apokryfy^[1].

2. CERKIEW ROSYJSKA

Podobnie jak prawosławny Kościół grecki również Cerkiew rosyjska przyjmuje w całości kanon ksiąg NT. Gdy chodzi o ST za kanoniczne uznaje tylko księgi protokanoniczne. Stanowisko to datuje się dopiero od czasów cara Piotra Wielkiego (1689-1725), który z racji narodowościowych stworzył z Cerkwi Kościół autokefa­liczny, zabraniając jej kontaktów z Kościołem greckim. W r. 1722 zniósł patriarchat i ustanowił Święty Synod (trwał aż do r. 1918). Gorliwym realizatorem reformy cara był biskup Teofan Prokopowicz, który nie uznawał ksiąg deuterokanonicznych ST za natchnione. Błąd ten znalazł wielu zwolenników wśród teologów, kształconych przeważnie na uniwersytetach protestanckich i ulegających ich wpły­wom. Ponieważ niekanoniczność ksiąg deuterokanonicznych od pewnego czasu za­częła uchodzić za pewnik doktrynalny, a Święty Synod aprobował ten punkt wi­dzenia, nic więc dziwnego, że pogląd ten w prawosławnej Cerkwi rosyjskiej ucho­dzi aż do dziś prawie za dogmat^[2].

3. KOŚCIÓŁ SYRYJSKI

Z początku przekład syryjski zwany Peszitta, dokonany z języka hebrajskiego w II w. po Chr. zawierał tylko księgi protokanoniczne^[3]. Wnet jednak doszły do niego również księgi deuterokanoniczne, gdyż wzięto je z greckiego przekładu LXX. Również tłumaczenie Pawła z Telli (koło Edessy), dokonane ok. r. 615/17 z heksapli Orygenesa (piąta kolumna), zawierało księgi proto- i deuterokanoniczne. W ten sposób Kościół syryjski zachował cały kanon ksiąg ST. Nie ulegli też wpływom Kościoła greckiego późniejsi pisarze, czy to nestorianie, czy monofizyci lub jakobici. Inne koleje miał kanon ksiąg NT. Poza Diatessaronem Tacjana (+ 180) i Ewangeliami „oddzielnymi" (połowa IV w.), Kościół syryjski uznawał za kano­niczny również apokryf 3 List św. Pawła do Koryntian. Do końca IV w. nie było w kanonie Ksiąg św. Listów Katolickich i Księgi Objawienia św. Jana. Na począt­ku V w. Rabbul, biskup Edessy (411-436) dokonał tłumaczenia Ewangelii w pierw­szych latach swego pasterzowania. Tłumaczenie to zostało włączone do przekładu ST Peszitta. W tym samym mniej więcej czasie włączono do tego zbioru stare tłu­maczenie innych ksiąg NT, przejrzane przez Rabbula w oparciu o tekst grecki z tym, że brakowało w nim pięciu ksiąg deuterokanonicznych, tj. czterech Listów Katolickich (2 P; 2-3 J; Jd) i Księgi Objawienia. Prawie wiek później Kościół sy­ryjski otrzymał przekład zwany filokseniana (ok. r. 508), który poza księgami ST posiadał cały NT. Właściwie nie było to nowe tłumaczenie lecz przejrzany prze­kład Peszitta z tym, że włączono weń brakujące cztery Listy Katolickie i Księgę Objawienia. Syryjscy monofizyci i jakobici uznają dzisiaj kanon oparty właśnie o przekład filokseniany ^[4].
Nestorianie (wschodni Syryjczycy) natomiast co do kanonu Ksiąg św. nie zawsze mieli tę samą naukę. Początkowo wielu przyjmowało kanon Teodora z Mopswesty, który odrzucał jako niekanoniczne następujące księgi ST: Prz, Koh, Hiob, Pnp, 1-2 Krn, Ezd, Neh, Rt oraz wszystkie deuterokanoniczne; z ksiąg zaś NT: wszystkie Listy Katolickie oraz Księgę Objawienia. Według świadectwa Pawła z Nisibis (PL 68, 11-45), doktorzy szkoły z Nisibis w pierwszej połowie VI w. odstpili od kanonu Teodora z Mopswesty i przyjęli jako święte i kanoniczne te księgi Pisma św., które zawierał przekład Peszitta. Podzielili je jednak na dwie kategorie: pisma o pełnym autorytecie (księgi protokanoniczne) oraz pisma o średnim autorytecie ἀντιλεγόμενα, do których zaliczyli ze ST księgi: Hiob, Est, 2 Krn, Ezd, Tb, Jdt i 2 Mch; a z NT: Jkb, 2 P, Jd, 2-3 J oraz Obj. Inne pisma, tj. apokryfy nazwali księgami bez autorytetu. W XIV w. 'Abd-Išo (Ebed-Jesu + 1318), metropolita z Nisibis, nawiązał do pierwotnej tradycji sprzed schizmy i przyjął jako święte i kanoniczne te księgi Pisma św., które miał stary przekład Peszitta. Jak wiadomo przekład ten zawierał wszystkie księgi proto- i deuterokanoniczne ST, wszystkie protokanoniczne NT z deuterokanonicznych zaś NT miał tylko: List do Hebrajczyków oraz List św. Jakuba. Później patriarcha ów usunął z kanonu również tę ostatnią księgę, tj. List św. Jakuba. Tak okrojony kanon NT utrzymał się wśród nestorian aż do naszych czasów. U współczesnych nestorian jednak rozpowszechnia się już nowy przekład Peszitta, który zawiera wszystkie księgi kanoniczne, tak ST jak i NT^[5].

4. KOŚCIÓŁ KOPTYJSKI

Monofizycki Kościół koptyjski posiada ten sam kanon Ksiąg św. co Kościół katolicki z tym, że do natchnionych i kanonicznych pism ST zalicza następujące apo­kryfy: Psalm 151, oraz 3 Księgę Machabejską. Warto zauważyć, że dwa ostatnie rozdziały Księgi Przysłów (30-31) uważa się w Kościele koptyjskim za osobną księ­gę Pisma św. (sufāt haššafim).
Do zbioru natchnionych i kanonicznych ksiąg NT teologowie koptyjscy zali­czają: 1-2 List św. Klemensa Rzymskiego oraz tzw. Konstytucje Apostolskie (8 ksiąg), przypisywane niegdyś św. Klemensowi. Niektórzy z nich dorzucają jeszcze do te­go zbioru apokryficzny List Barnaby i dzieło Hermasa pt. Pasterz. Fakt zaliczania do kanonu Ksiąg św. tak wielkiej liczby apokryfów można najprawdopodobniej wytłumaczyć tym, że teologia koptyjska nie zna ani kryteriów kanoniczności, ani teorii natchnienia. Żaden też synod koptyjski (ich sobór ekumeniczny) nie dał listy ksiąg natchnionych^[6].