Zasady i metody analizy naukowej tekstu biblijnego

Ich sposób mówienia i pisania jest bardzo plastyczny, ce­chuje go bogactwo wszelkiego rodzaju przenośni i znakomita kolorysty­ka. Autor opisując swoje własne przeżycia lub fakty zewnętrzne, któ­re dzieją się poza nim, nie daje ich fotografii, lecz obraz. Nie troszczy się o to, by przedstawić jak one obiektywnie przebiegały, lecz podaje jak one się jemu przedstawiały, jak on je przyjmował. Szczególnie godne podkreślenia jest to, że autorzy tkwili w otaczającej ich rzeczy­wistości, ale wewnętrznie czuli się innymi ludźmi, nosicielami obja­wienia. Ujmowali rzeczywistość religijnie w relacji do swojego Boga. Ich postawa była wybitnie religijna, monoteistyczna. Dzieje poli­tyczne, życie społeczne i w ogóle otaczająca rzeczywistość interesowała ich o tyle o ile widzieli w niej przejaw działania Boga, który jest po­czątkiem i celem wszystkiego.

c) Sens wypowiedzi biblijnych

Poprawne rozumienie tekstu biblijnego jest uzależnione od słownic­twa. Słowo może mieć kilka znaczeń, ale wypowiedziane w łączności z innymi lub ujęte na piśmie w zdaniu traci swoją wieloznaczność, gdyż wypowiadający je czy też piszący nadał mu jeden sens. Ów sens wy­razowy jest podstawą wszelkiego porozumienia się między ludźmi nie­zależnie od tego czy ma on charakter właściwy czy przenośny. Stąd najważniejszą zasadą przy badaniu sensu wypowiedzi jest przypisywa­nie słowom (wyrazom) takiego znaczenia jakie nadał im sam autor. Dlatego też:

Kontekst jest to związek jaki zachodzi między poszczególnymi częściami zdania, między poszczególnymi wypowiedziami (zdaniami) a nawet całym ich zespołem. Ów związek może być bliższy, dalszy lub odległy.
Kontekst bliższy wyraża się najpierw w gramatycznym powiązaniu wyrazów (pojęć) ze sobą. Gdy owe powiązania gramatyczne, czyli zdania są tak obok siebie ułożone, iż ukazują rozumne następstwo idei, mówi się wówczas o kontekście lo­gicznym, ów kontekst logiczny pozwala w wielu przypadkach odkrywać prawdzi­wy sens wypowiedzi autora biblijnego (np. Rz 5, 15. 18; Mt 6, 24; .11, 11 itd.). Po­szczególne idee może wiązać ze sobą osobiste przeżycie autora, jego sposób my­ślenia i odczucia, wówczas mamy do czynienia z kontekstem psychologicznym (por. Łk 14, 14-24; J 4, 7-15 itd.). Może je wiązać następstwo chronologiczne i ścisła za­leżność od wydarzeń historycznych, wówczas mamy do czynienia z kontekstem hi­storycznym. A może je też wiązać posłannictwo i perspektywa prorocka, wówczas mamy do czynienia z kontekstem proroczym (np. Jl 3, 1-5 i Dz 2, 16-21 itd.).
Kontekst dalszy polega na podobieństwie lub powiązaniu wypowiedzi autora w tej samej księdze lub w innych jego pismach. Może on dotyczyć słów, powie­dzeń, treści lub tematu. Zwrócenie uwagi na tego rodzaju powiązania daje lepszą gwarancję poznania autentycznej myśli hagiografa.
Na kontekst odległy, czyli literacki albo lepiej tematyczny składają się idee środowiska, w którym wychował się i wykształcił dany autor. Niewątpliwie wy­cisnęły one pewne piętno na jego dziele literackim, na tematyce jego pism. Tak np. ST jest literackim kontekstem tematycznym hagiografów NT. Czerpią oni stam­tąd (zwłaszcza św. Mateusz, św. Jan i św. Paweł) pełną garścią tak idee, obrazy i pewne sformułowania jak również i tematykę.
Specjalny rodzaj kontekstu stanowią tzw. miejsca paralelne (równoległe). Cho­dzi tu o te same wyrazy (paralele słowne), ten sam tekst lub naukę, nawet bez po­dobieństwa terminów (paralele rzeczowe) zachodzących u tego samego autora. Ów paralelizm słowny i rzeczowy ułatwia poznanie prawdziwego sensu wypowiedzi biblijnych i pozwala szybciej odkryć specyfikę słownictwa hagiografa oraz jego idei. Teksty paralelne znajdujące się u innych autorów mają swoje znaczenie, gdyż przemawiają za jednością głoszonej idei, a w odniesieniu do Pisma św. za jednością jego pierwszego autora, którym jest Bóg.

d) Literacko-krytyczna metoda badania

Zasadniczym zadaniem krytyki literackiej jest badanie redakcji tekstu. Normalnie wszczyna się to badanie po ukończeniu krytyki tekstu. Niekiedy krytyka literacka musi wkroczyć już wówczas, gdy sama krytyka tekstu nie potrafi dać odpowiedzi czy np. u Łk 22, 15-20 tekstem pierwotnym jest tekst dłuższy czy też krótszy? lub czy logion u Mt 16, 18 jest słowem Jezusa? Przystępując do tego rodzaju badania staramy się najpierw uchwycić szczególnie charakterystyczne cechy tekstu. Czy są w nim utarte zwroty, formuły, frazeologia teolo­giczna, zmiany w opowiadaniu, interesujące odosobnione terminy itp.
Badania literacko-krytyczne mają dwa zasadnicze etapy: rozgraniczenie mniej­szych jednostek lub fragmentów oraz ich ugrupowanie.
Rozgraniczenie obejmuje: wykrywanie, powtórek (podwójne motywy, opowia­dania, tendencje) i ewentualnych niezgodności lub sprzeczności w analizowanym tekście wraz z kontekstem (co do osób, topografii, chronologii, przedstawienia tre­ści, wyrażeń itp.), literacko-krytyczne badanie tekstu wiersz po wierszu oraz wy­odrębnianie i zestawienie małych całości literackich.
Kolejny etap to grupowanie owych jednostek lub fragmentów: osobno tych, które wydają się mieć to samo pochodzenie, osobno zaś tych, które zdają się mieć inne pochodzenie oraz próba ułożenia ich we właściwej wzajemnej relacji. Jedność tekstu daje się poznać po zbieżnościach, które pochodzą stąd, że autor lub redaktor dał jedną, własną wersję treści. Brak jedności ma swoje źródło w tym, że autor (autorzy) lub redaktor (redaktorzy) korzystali z różnych źródeł (tradycji) mówią­cych o jakimś jednym wydarzeniu, przekazujących jakąś jedną wypowiedź. Róż­nice jakie zachodzą między nimi wskazują, która wersja w analizowanym tekście jest podstawowa (pierwsza). Różnice mogą mieć swoje źródło w poprawkach styli­stycznych (dobór wyrazów, czasów, konstrukcja zdań), skrótach i opuszczeniach (zmieniających nawet sens przekazu), w rozszerzeniach (dodanie jakiegoś cytatu biblijnego lub dołączenie szczegółu z innej tradycji), w rozwiązaniach redakcyjnych (np. próba ułożenia chronologicznego lub łączenia według innego kryterium niż w pozostałych częściach księgi), w wyjaśnieniach (drobnych lub znacznych) albo w ce­lowej zmianie sensu (np. przez włączenie w nowy kontekst).
W ten sposób przeanalizowany tekst, pod kątem jedności literackiej, musi z kolei przejść następną fazę badań krytyczno-historycznych a mianowicie: analizę formy, gatunku, tradycji i redakcji.

2. SPOSOBY WYPOWIADANIA MYŚLI - RODZAJE LITERACKIE

a) Istota i charakter

Pod mianem rodzaju literackiego rozumiemy taką formę wypowiedzi i zwrotów językowych, którymi ludzie dla wyrażenia swoich myśli po­sługiwali się w określonym czasie i na określonym terenie. Ta forma wypowiedzi polega na odpowiednio dobranym układzie zdań mających określony sens wyrazowy, dzięki któremu autor jest w stanie możliwie najwierniej oddać tę myśl lub ideę, którą zamierzył podzielić się z czy­telnikiem. Rzadko kiedy autor biblijny był twórcą jakiegoś rodzaju literackiego. Zwykle dobierał on sobie odpowiedni, istniejący już spo­sób przekazywania treści zależnie od celu do jakiego dążył: aby bronić, upomnieć lub skarcić, lub żeby pouczyć, przekonać, pobudzić do reflek­sji i zastanowienia.