Zasady i metody analizy naukowej tekstu biblijnego

Ów wybór formy uzależniał również od poziomu inteligencji a często też od upodobań tych, do których wypowiedź swą kierował.
W Piśmie św. istnieje wiele rodzajów literackich i nietrudno zauważyć, że przeważnie nie są to nasze sposoby wypowiadania myśli. Są one właściwe dla lu­dzi starożytnego Bliskiego Wschodu. Mamy więc w Piśmie św. utwory poetyckie, które mieszczą w sobie bogactwo gatunków literackich. Są satyry (np. Iz 47), pieśni miłosne (np. Księga Pieśni nad Pieśniami), błogosławieństwa (Rdz 49) jako formy proste, i formy bardziej rozwinięte występujące np. w Psalmach i utworach sapiencjamych jak lamentacje indywidualne i zbiorowe, hymny i pieśni dziękczyn­ne, przysłowia, alegorie oraz dialogi dramatyczne itp.
Nie mniej bogate w różne rodzaje literackie są utwory biblijne pisane prozą. Odkrywamy w nich różne gatunki przekazów historycznych: opowiadania historycz­ne, roczniki, genealogie (np. Rdz 10), listy funkcjonariuszów (np. 1 Krl 4), traktaty międzypaństwowe (np. 1 Mch 8, 22-32), pamiętniki, zbiory dokumentów, biografie nie mówiąc o tak złożonym rodzaju jakim są Ewangelie, utwory tzw. historyczno-dydaktyczne (proza artystyczna) czy opowiadania fikcyjne (przypowieści, alego­rie, bajki). Niektóre z tych form pojawiają się tylko w księgach ST, inne są właś­ciwe tylko dla ksiąg NT. Liczne zaś z nich są wspólne dla obydwóch Testamen­tów.
Na powstanie i rozwój tych gatunków złożyło się wiele czynników. Najpierw ważną rolę odegrał fakt, iż treść biblijna zanim została zre­dagowana na piśmie, była przekazywana (głoszona) ustnie. Trudno jest uchwycić moment, w którym dokonało się owo pisemne utrwalenie przekazywanej prawdy. W każdym razie nie można zapominać, że cho­ciaż stereotypowo ustnie przekazywana prawda nie różni się od spisanej, to jednak jej ujęcie literackie ma inne cechy niż miałaby ta sama treść od początku pisemnie zredagowana. Drugim ważnym czynnikiem są wpływy obce. Teksty biblijne wykazują nieraz zadziwiające podo­bieństwo z utworami pozabiblijnymi starożytnego Wschodu. Nie jest dla egzegety rzeczą obojętną stwierdzenie czy istnieje między nimi tyl­ko podobieństwo, czy całkowita lub częściowa zależność, czy też naśla­downictwo. W każdym razie ustalenie tego stosunku jest bardzo instruktywne, jeśli chce się ustalić autentyczność myśli hagiografa.
Trzecim wreszcie czynnikiem jest rodzimy rozwój form literackich jaki stworzyła sobie sama literatura biblijna. Biblia jako dzieło pełniące określoną funkcję w gminie czy innej kategorii społeczności ludu Bo­żego rozwijała się zgodnie z potrzebami i wyrażała różne aspekty życia religijnego na poszczególnych etapach rozwoju.
W badaniu biblijnych rodzajów literackich istnieje specjalna meto­da. Zajmuje się ona ustalaniem form literackich, ich charakteru i za­kresu. Badaniem praw, którym podlega każdy gatunek oraz ustalaniem stosunków społecznych, kulturowych i religijnych (tzw. Sitz im Leben) wpływających na ich powstanie i rozwój. Odkryte i zdefiniowane formy porównuje z podobnymi rodzajami literackimi sąsiednich ludów. Tę tzw. metodę historii form (formgeschichtliche Methode) zapoczątkował M. Dibelius w badaniach nad Ewangeliami (Tübingen 1919). Na teren zaś ST do badań nad Psalmami (Göttingen 1933) przeszczepił H. Gunkel.

b) Metoda badań

Badania literackiej strony tekstu biblijnego wychodzą z faktu, że istnieją różne rodzaje literackie w pismach St. i N. Testamentu. Skła­dają się na nie pomniejsze jednostki zwane formami, ustalone już w pierwszym przekazie ustnym czy pisemnym. W formach tych znajdują się utarte i ogólnie przyjęte zwroty-formuły. Te małe elementy lite­rackie zanim zostały wykorzystane przez hagiografów miały już swoją historię i zmieniały swoje Sitz im Leben. Z nich właśnie składają się większe perykopy biblijne i całe księgi. Metoda historii form usiłuje odtworzyć dzieje powstawania tekstu biblijnego i poprzez krytyczną analizę literacką prześledzić poszczególne etapy tej historii od owych najmniejszych jednostek literackich, tj. form, poprzez rodzaje, tradycje aż do redakcji, której owocem jest tekst obecny.
Krytyka form. Pierwszym krokiem jest analiza formy języ­kowej tekstu, czyli wszystkich formalnych elementów składających się na jego fizjonomię literacką. Dokonuje się tej analizy w czterech eta­pach: przez szczegółowe badania syntaktyczno-stylistyczne (figury ję­zykowe, retoryczne, paralelizm członów, chiazm itp.), przez wykrywa­nie struktury całości już to zewnętrznej (tj. układ i podział na po­sziczególne sceny), już to wewnętrznej (tj. proporcji poszczególnych części, ich roli pierwszo i drugoplanowej itd.). Dalej przez ukazanie celu istnienia analizowanej jednostki (co autor chciał przez tę formę wyrazić) i wreszcie przez wyjawienie funkcji, roli jaką analizowana jednostka pełni w całości perykopy lub dzieła.
Krytyka rodzajów literackich. Rodzajem jest typowy uwarunkowany socjologicznie schemat wypowiadania się w danej sy­tuacji. Bazuje on na owych mniejszych elementach literackich, czyli formach takich jak-dialog, zakaz, nakaz, słowa prorockie, mądrościowe, przypowieści, hymny, roczniki, itp. Postępowanie metodyczne obejmuje najpierw określenie rodzaju oraz umiejscowienie tego rodzaju literac­kiego w życiu (Sitz im Leben) i w piśmiennictwie (to ostatnie postępo­wanie pokrywa się z analizą właściwa krytyce historycznej).
Krytyka tradycji (traditionsgeschichtliche Methode) bada koleje małych jednostek literackich w tradycji ustnej i spisanej w świe­tle analogicznych zjawisk w innych literaturach starożytnego Bliskiego Wschodu. Uwzględnia charakterystyczne dla nich fazy odrębnego istnienia, formowania zbiorów, uzupełniania, wtórnych interpretacji oraz motywy, dzięki którym weszły one do egzegetowanego tekstu. Ba­danie idzie więc w głąb (wertykalnie) poprzez historię, ale tylko w odniesieniu do badanego tekstu. Konkretnie stawia sobie ono dwa zada­nia: szuka w tekście istniejących już tradycji, motywów i ukazuje ich istnienie a następnie włącza owe jednostki w nurt tradycji St. lub N. Testamentu.
Krytyka redakcji to praca o kierunku horyzontalnym (wszerz). Obejmuje tekst wraz z jego kontekstem. Ukazuje pracę re­daktorów tekstu biblijnego czyli ludzi, którzy tworzyli z poszczególnych jednostek większe zbiory a te z kolei włączali w obszerniejsze dzieła. Przepracowując je przystosowywali do zamierzonego celu jakiemu mia­ło służyć dzieło i dawali ramy redakcyjne wiążące poszczególne części, podkreślające pewną ideę teologiczną. Ponieważ owi właśnie redakto­rzy nadali ostateczny kształt dzisiejszym księgom biblijnym, ich praca posiada doniosłą wartość teologiczną. Celem tej właśnie metody kry­tycznej, zwanej historią redakcji (redaktionsgeschichtliche Methode), jest wyjaśnienie obecnej postaci Ksiąg św. Ramy pracy owych nieznanych przeważnie z nazwiska redaktorów obejmują cały kompleks czynności, dzięki którym nadali oni ostateczny kształt księgom biblijnym. Wy­mienia się tu wybór, uporządkowanie i podział materiału. Jego prze­róbkę, tj. poprawki, rozszerzenia, przekształcenia obrazów, przedsta­wienia, powiązanie jednostek w nową całość oraz komponowanie opo­wiadań reasumujących. Przykładem tego olbrzymiego wysiłku .redakcyjnego a równocześnie doniosłego wkładu w natchnioną literaturę biblijną jest np. Pięcioksiąg i Ewangelie.

c) Wartość badań rodzajów literackich

Metody badań rodzajów literackich dają pewne wartości, na które egzegeta winien bacznie zwrócić uwagę. Dobra znajomość rodzajów literackich prowadzi do poznania prawdy zawartej w Biblii, czyli od­krycia prawdziwego, zamierzonego przez hagiografa sensu jego twier­dzeń.
Każdy rodzaj literacki w inny sposób prawdę tę ujmuje i wyraża,, czyli każdy na swój sposób wyraża ów stosunek, jaki zachodzi między prawdą przez autora poznaną, a przez niego drugim komunikowaną.
Kryterium rozróżniania rodzajów literackich polega przede wszyst­kim na rozpoznawaniu zewnętrznej formy literackiej dzieła. Nie można jej a priori stwierdzać. Szata zewnętrzna prowadzi drogą normalną do poznania rzeczywistości (prawdy) wyrażonej tak w pojęciach (stąd ko­nieczność dobrej znajomości języka, idiomów, słownictwa itd., którymi autor natchniony się w swym dziele posłużył), jak również w emocjach (przeżyciach - stąd konieczność znajomości psychiki hagiografa oraz. okoliczności, w których tworzył swoje dzieło). Poznanie tych dwóch elementów daje możność kwalifikowania jedności literackiej a następ­nie rodzaju literackiego. Przez formę bowiem zewnętrzną docieramy do sądów zamierzonych - a więc do prawdy Pisma św. Poznanie ro­dzajów literackich w tekstach biblijnych, zwłaszcza gdy chodzi o tzw. księgi historyczne chroni egzegetę od przypisywania hagiografom błędu tam, gdzie go w rzeczywistości nie ma, bo naprowadza go na drogę in­terpretacji tekstu- po myśli hagiografa (por. Eb⁴ 560). Studium rodza­jów literackich to nie tylko środek zaradczy, dający możność poprawnej, odpowiedzi na trudności jakie nasuwa tekst biblijny. To jest równo­cześnie odkrywanie rzeczywistości dotyczącej natury natchnienia biblij­nego a mianowicie faktu, że na kartach Pisma św. Bóg przemówił przez ludzi na sposób ludzki (KO 12).